ในระบบนิเวศแต่ละแห่งจะประกอบด้วยสิ่งมีชีวิตหลากหลายชนิด ที่มีการดำรงชีวิตแตกต่างกัน ทำให้เกิดความสัมพันธ์ระหว่างสิ่งมีชีวิตด้วยกันในหลายรูปแบบ โดยใช้สัญลักษณ์ (+) แทนการได้ประโยชน์ (-) แทนการเสียประโยชน์ และ (0) แทนการไม่ได้และไม่เสียประโยชน์
ความสัมพันธ์ระหว่างสิ่งมีชีวิต สามารถแบ่งออกได้ 3 ประเภท คือ
1. symbiosis
เป็นการอยู่ร่วมกันของสิ่งมีชีวิต ที่ทุกฝ่ายได้ประโยชน์ ไม่มีฝ่ายใดเสียประโยชน์ แบ่งเป็นประเภทย่อยๆ ได้ดังนี้
1.1) การได้ประโยชน์ร่วมกัน (protocooperation) สัญลักษณ์คือ (+,+) และแยกจากกันได้ ตัวอย่างเช่น ดอกไม้-แมลง, ดอกไม้ทะเล-ปูเสฉวน, นกเอี้ยง-ควายเพลี้ย-มดดำ ฯลฯ
1.2) การพึ่งพาอาศัย (mutualism) สัญลักษณ์คือ (+,+) ต่างฝ่ายต่างได้ประโยชน์ร่วมกัน แต่แยกจากกันไม่ได้ ตัวอย่าง เช่น ปลวก-ไตรโคนิมฟา, ไลเคนส์ ฯลฯ
1.3) การอิงอาศัย (commensalism) สัญลักษณ์คือ (+,0) ในอยู่ร่วมกันจะมีฝ่ายหนึ่งได้ประโยชน์ แต่อีกฝ่ายไม่ได้ไม่เสียประโยชน์ ตัวอย่าง เช่น ฉลาม-เหาฉลาม, ปลาการ์ตูน-ดอกไม้ทะเล ฯลฯ
1.4 การย่อยสลาย (saprophytism) สัญลักษณ์คือ (+,0) ฝ่ายหนึ่งย่อยสลายอีกฝ่ายที่ตายแล้ว ตัวอย่าง เช่น ราบนขนมปัง, เห็ดบนของไม้ ฯลฯ
2. antagonism
เป็นการอยู่ร่วมกันของสิ่งมีชีวิต ที่ฝ่ายหนึ่งหรือทั้งสองฝ่ายเสียประโยชน์ แบ่งเป็นประเภทย่อยๆ ได้ดังนี้
2.1) การล่าเหยื่อ (predation) สัญลักษณ์คือ (+,-) ฝ่ายที่จับอีกฝ่ายหนึ่งเป็นอาหาร เรียกว่า ผู้ล่า (predator) ส่วนฝ่ายที่ถูกจับเป็นอาหาร หรือถูกล่า เรียกว่า เหยื่อ (prey) ตัวอย่าง เช่น เสือ-กวาง, งู-กบ, แมว-หนู ฯลฯ
2.2) ปรสิต (parasitism) สัญลักษณ์คือ (+,-) ฝ่ายที่ได้ประโยชน์ เรียกว่า ปรสิต (parasite) อีกฝ่ายที่เสียประโยชน์ เรียกว่า ผู้ถูกอาศัย (host) ตัวอย่างเช่น พยาธิ-ลำไส้สัตว์, เห็บ, เหา, หมัด ฯลฯ
2.3) การแข่งขัน (competition) สัญลักษณ์คือ (-,-) การอยู่ร่วมกันของสิ่งมีชีวิตที่มีการแย่งปัจจัยในการดำรงชีวิตเหมือนกัน จึงทำให้เสียประโยชน์ทั้งสองฝ่าย ตัวอย่างเช่น สัตว์ประเภทเดียวกัน หรือหอยนางรม-เพรียงหิน ฯลฯ
2.4) การหลั่งสารยับยั้ง (antibiosis) สัญลักษณ์คือ (-,0) สิ่งมีชีวิตฝ่ายหนึ่งหลั่งสารออกมายับยั้งการเจริญเติบโตของอีกฝ่าย ตัวอย่างเช่น รา-แบคทีเรีย ฯลฯ
2.5) การกระทบกระเทือน (amensalism) สัญลักษณ์คือ (-,0) สิ่งมีชีวิตชนิดหนึ่งมีผล กระทบกระเทือนไปยังสิ่งมีชีวิตชนิดอื่นในด้านลบ คือ ฝ่ายหนึ่งไม่ได้ไม่เสีย แต่อีกฝ่ายเสียประโยชน์ ตัวอย่างเช่น ต้นไม้ใหญ่-ต้นไม้เล็ก ฯลฯ
3. neutralism
คือภาวะเป็นกลาง สัญลักษณ์คือ (0,0) เป็นการอยู่ร่วมกันของสิ่งมีชีวิตที่ไม่มีฝ่ายใดได้ประโยชน์ หรือเสียประโยชน์เลย เช่น กวาง-ผีเสื้อ ฯลฯ
พัดชา วิจิตรวงศ์
