เครื่องมือทางภูมิศาสตร์ เป็นอุปกรณ์ที่นักภูมิศาสตร์นำมาใช้เก็บข้อมูลและศึกษาภูมิศาสตร์ เครื่องมือทางภูมิศาสตร์ที่สำคัญคือ แผนที่, การรับรู้จากระยะไกล, ระบบนำทางด้วยดาวเทียม และระบบสารสนเทศภูมิศาสตร์

1. แผนที่

แผนที่เป็นภาพลายเส้นที่เขียนขึ้นเพื่อแทนรายละเอียดต่างๆ ที่อยู่บนพื้นโลก ทั้งที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติ และมนุษย์สร้างขึ้นมา โดยการย่อส่วนลงบนวัสดุ แผนที่ยังสามารถแบ่งออกได้เป็น แผนที่อ้างอิง และแผนที่เฉพาะเรื่อง

องค์ประกอบของแผนที่ แบ่งเป็น

- องค์ประกอบภายในขอบระวาง ได้แก่ สัญลักษณ์, ชื่อภูมิศาสตร์, ระบบอ้างอิงในการกำหนดตำแหน่ง, สี

- องค์ประกอบภายนอกขอบระวาง ได้แก่ ชื่อระวางแผนที่, ทิศ, มาตราส่วน, คำอธิบายสัญลักษณ์

2. การรับรู้จากระยะไกล

การรับรู้จากระยะไกล เป็นการได้มาซึ่งข้อมูลเกี่ยวกับวัตถุ พื้นที่ รวมทั้งปรากฏการณ์ต่างๆ จากเครื่องรับรู้ หรือ sensor กระบวนการของการรับรู้ระยะไกลประกอบด้วย การรับสัญญาณข้อมูลและการวิเคราะห์ข้อมูล ข้อมูลที่ได้จากการรับรู้ระยะไกล ได้แก่

- รูปถ่ายทางอากาศ (Aerial photography) คือรูปถ่ายของภูมิประเทศที่ได้จากการนำกล้องถ่ายรูปติดไปกับอากาศยาน เช่น เครื่องบิน บอลลูน แบ่งได้ 3 ชนิด ได้แก่ รูปถ่ายดิ่ง, รูปถ่ายเฉียงต่ำ, รูปถ่ายเฉียงสูง

รูปถ่ายทางอากาศสามารถนำมาใช้ประโยชน์ในกิจการต่างๆ ได้แก่ การศึกษาทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม งานด้านโบราณคดี การสำรวจดิน งานพัฒนาที่ดิน การทหารและความมั่นคงของประเทศ

ภาพจากดาวเทียม (Satellite image) ได้จากดาวเทียมที่โคจรอยู่ในชั้นบรรยากาศ มีทั้งดาวเทียมสื่อสาร ดาวเทียมอุตุนิยมวิทยา ดาวเทียมดาราศาสตร์ ดาวเทียมนำหน ดาวเทียมสำรวจทรัพยากรธรรมชาติ ภาพจากดาวเทียมเป็นข้อมูลที่ได้มาจากการสะท้อนพลังงานคลื่นแม่เหล็กไฟฟ้าของวัตถุ โดยเครื่องรับรู้และแปลงเป็นข้อมูลเชิงตัวเลข

3. ระบบนำทางด้วยดาวเทียม

ระบบนำทางด้วยดาวเทียม มีการใช้งานในรูปแบบต่างๆ ได้แก่ การกำหนดพิกัดของสถานที่ต่างๆ การทหาร ความมั่นคงของประเทศ การติดตามบุคคล ยานพาหนะ การท่องเที่ยว กิจกรรมนันทนาการ ระบบดาวเทียม GPS ประกอบด้วย 3 สำคัญ ได้แก่ ส่วนอากาศ ส่วนควบคุม ส่วนผู้ใช้ 

4. ระบบสารสนเทศภูมิศาสตร์

ระบบสารสนเทศทางภูมิศาสตร์ (Geographic information system) หรือ GIS เป็นกระบวนการทำงานเกี่ยวกับข้อมูลเชิงพื้นที่ด้วยระบบคอมพิวเตอร์ที่ใช้ในการจัดการ ประกอบด้วย 5 องค์ประกอบ ได้แก่

- ฮาร์ดแวร์
- ซอฟต์แวร์
- ข้อมูล
- กระบวนการวิเคราะห์
- บุคลากร

โดยกระบวนการของระบบสารสนเทศทางภูมิศาสตร์ ประกอบด้วยส่วนต่างๆ ดังนี้ การนำเข้าข้อมูล, การปรับปรุงข้อมูล, การจัดการข้อมูล, การเรียกค้นและวิเคราะห์ข้อมูล, การนำเสนอข้อมูล

เรียบเรียงโดย : นำโชค อุ่นเวียง