การซ่อมอนุรักษ์หนังสือหายาก
โดย สำนักหอสมุดแห่งชาติ กรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม

ลักษณะและประเภทของหนังสือหายาก
หนังสือหายาก คือ หนังสือที่มีคุณค่าทั้งด้านเนื้อหาและด้านการพิมพ์ ใช้เพื่อการศึกษาวิจัยขั้นสูงซึ่งผู้ค้นคว้า ไม่สามารถหาได้จากห้องสมุดทั่วไป และไม่มีจำหน่ายในท้องตลาด ปัจจุบันสำนักหอสมุดแห่งชาติเก็บรักษาหนังสือหายากที่มีคุณค่าไว้เป็นมรดกทรัพย์สินทางปัญญาของชาติจำนวนมากกว่า ๕๐,๐๐๐ เล่ม ประกอบด้วยหนังสือส่วนพระองค์ของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว และพระบรมวงศานุวงศ์พระองค์อื่นๆ หนังสือที่พิมพ์ในระยะเริ่มแรก หนังสือฉบับพิมพ์ครั้งแรก และพิมพ์ในโอกาสพิเศษต่างๆ รวมทั้งหนังสือที่มีความโดดเด่น เช่น ทำปกแข็งประดับลวดลายเดินทอง มีรูปเล่มสวยงามมีภาพประกอบอันทรงคุณค่าทาประวัติศาสตร์ วัฒนธรรม ประเพณี เป็นต้น และนับรวมถึงหนังสือใหม่ที่พิจารณาแล้วว่ามีลักษณะเป็นหนังสือพิเศษที่จะหาได้ยากในอนาคตอีกด้วย

หลักเกณฑ์ในการพิจารณาหนังสือหายาก
หนังสือหายากมีหลายลักษณะ เพื่อให้การจัดประเภทหนังสือหายากเป็นไปในทางเดียวกันจึงได้กำหนดหลักเกณฑ์ในการพิจารณาหนังสือหายากไว้เป็นข้อสังเกตกว้างๆ ดังนี้คือ
๑.หนังสือเก่าแก่หาได้ยาก
(rarity) ส่วนมากเป็นหนังสือที่มีค่าในด้านการพิมพ์ เป็นเอกสารปฐมภูมิ(Primary source) ในด้านประวัติและพัฒนาการพิมพ์ของโลก เช่น หนังสือที่พิมพ์ด้วยตัวแกะไม้ ตัวหล่อด้วยโลหะเป็นต้น
๒.หนังสือซึ่งมีความสำคัญ ในด้านที่เป็นเอกสารปฐมภูมิ เกี่ยวกับประวัติการพิมพ์ของแต่ละประเทศหรือแต่ละภูมิภาค (Local rarity) ซึ่งโดยทั่วไปจะกำหนดระยะเวลา ๕๐ - ๘๐ ปีแรกของพัฒนาการพิมพ์ในแต่ละประเทศหรือแต่ละภูมิภาค
๓.หนังสือที่มีการพิมพ์จำนวนจำกัด(Limited edition) การพิมพ์หนังสือครั้งหนึ่งๆ จะมีบางฉบับที่ผู้แต่งหรือสำนักพิมพ์จัดพิมพ์ด้วยกระดาษอย่างดี ใช้ตัวพิมพ์ชนิดพิเศษ มีภาพประกอบสวยงาม เย็บปกเข้าเล่มอย่างประณีตเพื่อเป็นอภินันทนาการแก่กลุ่มบุคคลเฉพาะให้แตกต่าง กับอีกส่วนหนึ่ง ที่จัดพิมพ์อย่างธรรมดาเพื่อการจำหน่าย
๔.หนังสือฉบับพิมพ์ครั้งแรก (First edition) หมายถึง การจัดพิมพ์ ต้นฉบับออกมาในรูปเล่มของหนังสือเป็นครั้งแรก
๕.ความเด่นของหนังสือ (repulation) หนังสือหายากประเภทนี้มิได้เน้นถึงความดีมีคุณค่าของเนื้อหาสาระหรือการใช้ภาษาอย่างถูกต้องไพเราะแต่หมายถึงความเด่นในลักษณะที่แตกต่างไปจากผลงานส่วนใหญ่ของนักเขียนสามัญ เช่น เรื่องที่กุขึ้นหรือเป็นการปลอมแปลง
๖.หนังสือเก่าที่มีสภาพรูปเล่มสมบูรณ์หรือสภาพรูปเล่มที่สวยงาม เช่น หนังสือเก่า ที่ตกทอดมาถึงปัจจุบันที่มีสภาพเหมือนเมื่อแรกออกจำหน่าย มีกล่องบรรจุ มีใบหุ้มปกทุกหน้าในเล่มไม่มีรอยพับหรือฉีกขาด หรือหนังสือมีภาพประกอบที่มีคุณค่า เช่น ผู้เขียนวาดหรือถ่ายภาพด้วยตนเอง หนังสือที่ใช้วัสดุมีค่าจัดทำอย่างประณีตสวยงาม เช่น ใช้หนัง แพร ไหม แผ่นเงิน แผ่นทอง แทนกระดาษ หรือการเย็บปกเข้าเล่มทำเป็นพิเศษ เช่น ปกนอก ทำด้วยงาช้างประดับเพชรพลอย
๗.หนังสือที่มีประวัติการครอบครองว่าเคยเป็นของผู้ใดมาก่อน เช่น หนังสือของพระเจ้าแผ่นดิน ของผู้นำประเทศ หรือของบุคคลสำคัญของโลก เป็นต้น

การซ่อมอนุรักษ์หนังสือหายาก
การซ่อมแซมหนังสือโดยทั่วไป เป็นการทำให้หนังสือที่ชำรุดเสียหายกลับคืนสู่สภาพดีดังเดิมพร้อมใช้งานได้ต่อไป หนังสือที่ชำรุดมีด้วยกันหลายประเภท หลายลักษณะ เช่น หนังสือฉีกขาดเฉพาะที่ ฉีกขาดบางหน้า ปกและสันหลุด เป็นต้น การซ่อมหนังสือเหล่านี้ถ้าชำรุดไม่มากผู้ดูแลหนังสือสามารถซ่อมแซมได้ด้วยตนเองโดยใช้เวลาไม่นานแต่ถ้าชำรุดเสียหายมากต้องมอบให้ผู้ที่มีความชำนาญด้านการซ่อมเป็นผู้ดำเนินการ อย่างไรก็ดีผู้ปฏิบัติงานต้องรู้จักสภาพความชำรุดของหนังสือ สามารถดัดแปลง แก้ไข นำวิธีการใหม่ๆ มาใช้ให้เหมาะสมกับสภาพความชำรุดของหนังสือแต่ละเล่มได้เป็นอย่างดี การซ่อมอนุรักษ์หนังสือหายากนั้นไม่สามารถซ่อมได้ด้วยวิธีการเหมือนกับหนังสือธรรมดาโดยทั่วไป การปฏิบัติงานต้องเป็นไปตามขั้นตอนและถูกต้องตามหลักวิชาการ บางขั้นตอนต้องใช้กรรมวิธีทางวิทยาศาสตร์เข้ามา
ช่วยดำเนินการเนื่องจากมีสาเหตุของการชำรุดเสื่อมสภาพที่ไม่เหมือนกัน

• ขั้นตอนการซ่อมอนุรักษ์หนังสือหายาก
o ตรวจสอบสภาพหนังสือ
o ตรวจสอบความเป็นกรดในกระดาษ
o เลาะเล่ม
o แช่น้ำยาลดกรดเอกสาร
o การซ่อมเสริมความแข็งแรง
o การทำเอกสารให้เรียบ