ยาประเภทต่าง ๆ

ยาประเภทต่าง ๆ

การแบ่งยาออกเป็นประเภทนั้น มีวิธีแบ่งหลายอย่าง เช่น 

ก. แบ่งตามยุคหรือสมัย 
ได้แก่ ยาแผนโบราณ หรือยาไทย หรือยาสมุนไพรและยาแผนปัจจุบันหรือยาฝรั่งหรือยาเทศ

ยาแผนโบราณ 
คือ ยาที่ได้ใช้กันมาในอดีตเป็นส่วนใหญ่แต่ในปัจจุบันก็ยังคงมีที่ใช้อยู่บ้างต้นตอของยาแผนโบราณได้จากพืช (พืชวัตถุ) สัตว์ (สัตววัตถุ) และแร่ธาตุ (ธาตุวัตถุ) ซึ่งมีอยู่ตามธรรมชาติ ได้มีการใช้แบบบอกเล่าต่อ ๆ กันมาไม่มีการค้นคว้าวิจัยเหมือนอย่างยาแผนปัจจุบัน

จากตำราวิชาเภสัชกรรมไทยแผนโบราณในหัวข้อเภสัชวัตถุกล่าวไว้ว่า
เภสัชวัตถุประเภทพืช (พืชวัตถุ) ได้จากต้น แก่น ใบ หัว เหง้า ราก กระพี้ เนื้อไม้ ยางไม้ เปลือกต้น เปลือกลูก เปลือกเมล็ด ดอกเกสร กิ่ง ก้าน ฯลฯ พืชวัตถุแบ่งเป็น

• จำพวกต้น เช่น กระเจี๊ยบ กระถินไทย กระดังงาไทย กระท่อม กานพลู ฯลฯ
• จำพวกเถา-เครือ เช่น กระทกรก หนอนตายหยาก ชะเอมไทย ตำลึง ฯลฯ
• จำพวกหัว-เหง้า เช่น กระชาย กระเทียม กระวาน กลอย ขิงบ้าน ฯลฯ
• จำพวกผัก เช่น ผักกะเฉด ผักบุ้งจีน ผักหวานบ้าน ผักกาด ผักเบี้ย ฯลฯ
• จำพวกหญ้า เช่น หญ้ากระต่ายจาม หญ้าคา หญ้างวงช้าง หญ้าแห้วหมู ฯลฯ
• จำพวกเห็ด แบ่งเป็น เห็ดที่เป็นอาหารและ ประกอบเป็นยาได้ และเห็ดเบื่อเมา
• เห็ดที่เป็นอาหารและเป็นยา เช่น เห็ดหูหนู เห็ดฟาง เห็ดโคน ฯลฯ
• เห็ดที่เบื่อเมา เช่น เห็ดงูเห่า เห็ดตาล เห็ด มะขาม ฯลฯ

ยาที่ได้จากสัตว์อาจใช้สัตว์ทั้งตัวส่วนหรือ อวัยวะของร่างกายสัตว์รวมทั้งมูล เลือด น้ำดีของ สัตว์บก สัตว์น้ำและสัตว์พวกนก เช่น ตับ ดี เลือด เขา นอ กระดูก ฯลฯ 

จากคัมภีร์วิชาเภสัชกรรมไทยแผนโบราณกล่าวไว้ว่า 
เภสัชวัตถุประเภทสัตว์ (สัตววัตถุ) ได้ จากสัตว์ทุกชนิด และอวัยวะของสัตว์ทั้งหลาย เช่น ขน หนัง เขา นอ เขี้ยว งา ฟัน กราม ดี หัว เล็บ กีบ กระดูก เนื้อ เอ็น เลือด น้ำมัน มูล ฯลฯ สัตววัตถุแบ่งออกเป็น

• จำพวกสัตว์บก เช่น กวาง (เขาแก่ เขาอ่อน) งูเห่า (หัว กระดูก ดี) แรด (เลือด หนัง นอ กีบเท้า) คางคก (ทั้งตัว) แมลงสาบ (มูล) แมงมุม (ตายซาก) ฯลฯ
• จำพวกสัตว์น้ำ เช่น ปลาช่อน (ดี หาง เกล็ด) ปลาไหล (หาง หัว) ปลาหมึก (กระดอง หรือลิ้น ทะเล) ปูม้า (ก้าม กระดอง) ฯลฯ
• จำพวกสัตว์อากาศ เช่น อีกา หรือ นกกา (หัว กระดูก ขน) นกยูง (กระดูก แววหาง ขนหาง) ผึ้ง (น้ำผึ้ง) นกนางแอ่น (รัง) นกกระจอก (ใช้ทั้งตัว ถอนขนออก) ฯลฯ
• จำพวกสัตว์ครึ่งบกครึ่งน้ำ เช่น หอยโข่ง (เปลือก) เต่านา (หัว กระดองอก) จระเข้ (ดี) ปูทะเล (ก้าม) ปูนา (ทั้งตัว) กบ (น้ำมัน กระดูก) ฯลฯ

สำหรับแร่ธาตุที่ใช้เป็นยา ได้แก่ ดินสอพอง ดีเกลือ จุนสี ฯลฯ 

จากตำราแพทย์แผนโบราณตอนที่ว่าด้วยเรื่องเภสัชวัตถุกล่าวว่า
เภสัชวัตถุประเภทธาตุ (ธาตุวัตถุ) ได้แก่ แร่ธาตุต่างๆ ซึ่งเกิดขึ้นเองตามธรรมชาติหรือสิ่งที่ประกอบขึ้นจากแร่ธาตุ ธาตุวัตถุแบ่งได้เป็น 

• จำพวกสลายตัวง่าย (หรือสลายตัวอยู่แล้ว) เช่น กำมะถันเหลือง สารส้ม กำมะถันแดง ดีเกลือ จุนสี พิมเสน ฝรั่ง น้ำซาวข้าว ปรอท การบูร ฯลฯ
• จำพวกสลายตัวยาก เช่น เหล็ก (สนิม) ทองแดง ทองเหลือง ทองคำ เงิน ฯลฯ
• จำพวกที่แตกตัว เช่น ดินสอพอง น้ำตาลทรายขาว น้ำตาลกรวด ดินเหนียว ฯลฯ

ยาแผนโบราณยังอาจแบ่งเป็น 

• ยาตำรับลับ คือ ยาที่มิได้แจ้งส่วนประกอบ หรือ มิได้แจ้งปริมาณของส่วนประกอบเป็นการเปิดเผยมักเป็นยาประจำครอบครัว ของแพทย์แผนโบราณ
• ยาผีบอก คือ ยาที่ได้จากการฝัน หรือ เข้าทรง โดยผู้มาเข้าฝันหรือผู้เข้าทรงบอกตำรับยา เพื่อให้ผู้ใช้ หายจากโรคเป็นการเอาบุญเมื่อหายแล้วผู้ใช้ยาต้องทำบุญอุทิศส่วนกุศลให้แก่เจ้าของตำรับด้วย
• ยาสำเร็จรูป คือ ยาที่กระทรวงสาธารณสุขยอมรับหรือประกาศให้ใช้เป็นยาสามัญประจำบ้านได้
• ยากลางบ้าน คือ ยาที่ได้จากสิ่งที่มีอยู่ในบ้าน ใน ครัวหรือในสวนครัว เช่น ใบพลู หมาก ปูน (ที่กินกับ หมาก) ขิง ข่า ตะไคร้ ใบโหระพา มะกรูด มะนาว สับปะรด ฯลฯ

ในตำราวิชาเภสัชกรรมไทยแผนโบราณ ยังแบ่งประเภทของยาตามรสได้ดังต่อไปนี้ 

• ยารสฝาด เช่น เปลือกมังคุด เปลือกต้นข่อย ใบฝรั่ง ใบชา ฯลฯ
• ยารสหวาน เช่น น้ำตาลกรวด น้ำอ้อย น้ำผึ้ง ชะเอมเทศ ข้าวงอก ฯลฯ
• ยารสเบื่อเมา เช่น กัญชา ลำโพง (เมล็ด ราก ดอก) มะเกลือ (ลูก ราก) ฯลฯ
• ยารสขม เช่น เถาบอระเพ็ด รากระย่อม ลูก มะแว้ง หญ้าใต้ใบ แก่นขี้เหล็ก ฯลฯ
• ยารสเผ็ดร้อน เช่น เมล็ดพริกไทย ดอกกานพลู กะเพรา (ใบ ราก) ฯลฯ
• ยารสมัน เช่น เมล็ดถั่วลิสง หัวแห้ว ไข่แดง เมล็ดบัวหลวง น้ำมัน เนย ฯลฯ
• ยารสหอมเย็น เช่น ดอกมะลิ ดอกพิกุล เกสร บัวหลวง ใบเตยหอม ฯลฯ
• ยารสเค็ม เช่น เกลือสมุทรหรือเกลือทะเล ดีเกลือไทย ดินโป่ง ใบหอม ฯลฯ
• ยารสเปรี้ยว เช่น น้ำในลูกมะนาว ลูกมะดัน ส้มมะขามเปียก สารส้ม มดแดง ฯลฯ
• ยารสจืด เช่น ใบผักบุ้ง ใบตำลึง เถารางจืด ดินสอพอง น้ำฝน ฯลฯ

ยาแผนโบราณที่กระทรวงสาธารณสุขประกาศให้ใช้เป็นยาสามัญประจำบ้าน ได้แก่
ยานัตถุ์ ซึ่งไม่มียาเสพติดให้โทษ ยาอันตราย หรือยาควบคุมพิเศษผสมอยู่ 
ยาหอม ซึ่งไม่มียาเสพติดให้โทษ ยาอันตราย หรือยาควบคุมพิเศษผสมอยู่ 
ยาไทยโบราณซึ่งใช้ชื่อปริมาณของวัตถุส่วนประกอบวิธีการผสมและคำอธิบายสรรพคุณตรงตามตำรายาซึ่งรัฐมนตรีประกาศไว้ในราชกิจจานุเบกษารวม ๑๖ ขนานคือ
ยามหานิลแท่งทอง ยาเทพมงคล ยาเขียวหอม ยาประสะกะเพรา ยาเหลืองปิดสมุทร์ ยาอัมฤควาที ยาประสะมะแว้ง ยาตรีหอม ยาจันทน์ลีลา ยาประสะจันทร์แดง ยาหอมอินทจักร์ ยาหอมนวโกฏ ยาวิสัมพยาใหญ่           ยาประสะไพล ยาธาตุบรรจบ ยาประสะกานพลู

ยาแผนปัจจุบัน คือ ยาที่ใช้กันในปัจจุบันโดยอาศัยพื้นความรู้จากยาแผนโบราณมีการแยกแก่นยา (ตัวยาสำคัญ) ที่มีในพืชหรือสัตว์มาทำให้บริสุทธิ์ตามกรรมวิธีแผนใหม่หาสูตรโครงสร้างและสังเคราะห์เลียนแบบสูตรที่หาได้ ตลอดจนทำการสังเคราะห์ยาขึ้นใหม่เพื่อให้ได้ยาที่มีคุณภาพดีและมีพิษน้อย

ตัวอย่างยาแผนปัจจุบันจากแหล่งต่างๆ มีดังต่อไปนี้ 

• ยาจากพืช ได้แก่ แอลคาลอยด์ (ควินิน) ไกลโคไซด์ (ดิจิตาลิส) น้ำมันหอมระเหย (น้ำมันกานพลู) ยางเรซิน (กำยาน) ยางกัม (อะเคเซีย) และ แทนนิน หรือกรดแทนนิค (ยาสมานแผล)
• ยาจากสัตว์ ได้แก่ แคลเซียม (กระดูก เขา) อินซูลิน (ตับอ่อน) วิตามินเอ (ตับปลา) ฯลฯ
• ยาจากเกลือแร่ ได้แก่ ไอโอดีน (ได้จากเกลือสมุทร) โซเดียมคลอไรด์ (เกลือแกง) แมกนีเซียมซัลเฟต (ดีเกลือ) ฯลฯ
• ยาจากจุลชีพ ได้แก่ ยาปฏิชีวนะต่างๆ (สเตรปโตไมซิน)
• ยาจากการสังเคราะห์ ได้แก่ ยากึ่งสังเคราะห์หรือยาสังเคราะห์ทั้งหมด เช่น ยาปฏิชีวนะ ดิจิตาลิส ฮอร์โมนบางชนิด ฯลฯ

ยาสามัญประจำบ้านแผนปัจจุบัน
ยาสามัญประจำบ้านแผนปัจจุบัน ที่กระทรวงสาธารณสุขประกาศให้ใช้ได้มี ๔๙ ขนาน คือ 

ข. แบ่งตามตำแหน่งที่ยาออกฤทธิ์ต่อระบบของร่างกาย
ได้แก่ 

• ยาออกฤทธิ์ต่อระบบประสาทกลาง (ยากด ยากระตุ้นสมอง และไขสันหลัง)
• ยาออกฤทธิ์ต่อ ระบบทางเดินอาหาร (ปาก กระเพาะอาหาร ลำไส้เล็ก ลำไส้ใหญ่ ถุงน้ำดี ตับ)
• ยาออกฤทธิ์ต่อระบบทางเดินลมหายใจ (จมูก หลอดลม ปอด)
• ยาออกฤทธิ์ต่อระบบ เลือดไหลเวียน (หัวใจ หลอดเลือดแดงของหัวใจ หลอดเลือดแดงอื่นๆ หลอดเลือดดำ)
• ยาออกฤทธิ์ต่อระบบการเคลื่อนไหว (กล้ามเนื้อ ข้อต่อกระดูก เส้นเอ็น)
• ยาออกฤทธิ์ต่อระบบการสร้างเลือด (ไขกระดูก เม็ดเลือด แดง เม็ดเลือดขาว เกล็ดเลือด)
• ยาออกฤทธิ์ต่ออวัยวะ รับสัมผัส (ตา หู จมูก ผิวหนัง)
• ยาออกฤทธิ์ต่อระบบ ทางเดินปัสสาวะ และอวัยวะสืบพันธุ์ (ไต ท่อไต กระเพาะปัสสาวะ อวัยวะเพศชายหญิง)
• และยาที่ออกฤทธิ์ต่อการครองธาตุ และฮอร์โมน (สารสำคัญในเลือด เช่น น้ำตาล โปรตีน กรดยูริก ฯลฯ เกลือแร่ เช่น โซเดียม โพแทสเซียม แคลเซียม ฯลฯ ฮอร์โมน เช่น อินซูลิน ฮอร์โมนของต่อมไทรอยด์ พาราไทรอยด์ ฮอร์โมนเพศ ชาย-หญิง ฯลฯ)

ค. แบ่งตามฤทธิ์หรือผลของยา 
เช่น ยาปฏิชีวนะ (ยาฆ่าบัคเตรี ไวรัส เชื้อรา) ยาลดกรดในกระเพาะอาหาร ยาระงับเชื้อ ยาบีบมดลูก ยาขยายหลอดเลือด (ยาลดความดันโลหิตสูง ยาขยายหลอดเลือดแดงของหัวใจ ยาขยายหลอดเลือดปลายทาง) ยาทำให้หลอดเลือดดำแข็งตัว ยาเร่งการแข็งตัวของเลือด ยารั้งการแข็งตัวของเลือด ยารักษาโรคเบา หวาน ยารักษาโรคภูมิแพ้ ยาขับปัสสาวะ ฯลฯ

ง. แบ่งตามวิธีใช้ 
ยาแผนโบราณ แบ่งการใช้ยาเป็น ๒ ประเภท ได้แก่ 
ใช้ภายใน คือ ใช้รับประทานเข้าไปหรือมีการกระทำเข้าไปภายในร่างกาย ได้แก่ ใช้รับประทานทางปากใช้นัดเข้าทางจมูกใช้สวนทางทวารและใช้เข้าทางทวารทั้งเก้า 
ใช้ภายนอก คือ ใช้ภายนอกร่างกาย มิได้ ใช้เข้าไปภายในร่างกาย ได้แก่ ใช้ทาแผล ชะแผล พอกแผล ประคบ ถูนวดชโลมใช้อาบและใช้รม

ยาแผนปัจจุบัน มีวิธีการใช้ยา ๒ ประเภทเช่น เดียวกัน คือ 
ยาที่ใช้ภายใน คือ ยาที่ใช้ไปเพื่อหวังผลในทางรักษาทั้งตัว ได้แก่ ยากิน และยาฉีด เช่น ยา ปฏิชีวนะ ยาลดไข้ ยาแก้ปวด ยาจำพวกวิตามิน ยา ฉีดเข้าหลอดเลือดดำ ยาฉีดเข้ากล้ามเนื้อ ยาฉีดเข้าใต้ ผิวหนัง ฯลฯ 
ยาที่ใช้ภายนอก คือ ยาที่ใช้เพื่อหวังผลใน การรักษาเฉพาะที่ ได้แก่ ยาทา (ยาน้ำ ครีม ขี้ผึ้ง) ยาหยอด ยาดม ยาชำระล้างบาดแผล ฯลฯ เช่น ยาทา รักษาโรคผิวหนัง ยาผงโรยแผล ยาหยอดหู จมูก หรือ ตา ฯลฯ 

แต่การใช้ยาบางวิธีอาจให้ผลตรงข้ามกับที่กล่าว มาแล้วได้ เช่น 
ยาอม อาจให้ผลเฉพาะที่ (แก้เจ็บคอ คอแห้ง และมีการระคาย) หรือให้ผลแบบยาใช้ภายใน (ยาพวก ฮอร์โมน ยาขยายหลอดเลือดหัวใจ) 
ยากิน อาจให้ผลเฉพาะที่ได้ เช่น ยาแก้ท้องเดิน ยาพวกนี้มักไม่มีการดูดซึม หรือดูดซึมน้อยมาก 
ยาใช้สูดดมหรือยารมจมูก อาจให้ผลเฉพาะที่ (จมูกโล่ง ยาฆ่าเชื้อเฉพาะที่) หรือให้ผลแบบยาใช้ภาย ใน (ขยายหลอดเลือดหัวใจ ขยายหลอดลม) 
ยาเหน็บ (ช่องคลอด ทวารหนัก ทวารเบา) อาจให้ผลเฉพาะที่ (รักษาโรคของช่องคลอด ทวารหนัก ทวารเบา) หรือให้ผลแบบยาใช้ภายใน (ยาแก้ปวด ยา ลดไข้)

ยาทา อาจให้ผลเฉพาะที่ (แก้โรคผิวหนัง ฆ่า เชื้อโรคเฉพาะที่) หรือให้ผลแบบยาใช้ภายใน (ขยาย หลอดเลือดหัวใจ แก้ปวดเมื่อย) 
ยาฉีด อาจให้ผลเฉพาะที่ (ยาชาเฉพาะที่ ยา ฉีดเข้าข้อ) หรือให้ผลแบบยาใช้ภายใน (แก้ปวดจาก การหดเกร็งของกล้ามเนื้อเรียบ ลดไข้ ยาฆ่าเชื้อโรค) 
การแบ่งยาตามวิธีใช้ยังอาจแบ่งเป็น ยากิน ยาฉีด ยาทา ยาทาถูนวด ยาดม ยาอม ยาอมกลั้วคอ ยาฝัง ใต้ผิวหนัง ยาหยอด ยาล้างแผลหรือโพรงต่างๆ ของร่างกาย ยาเหน็บ ยาสวน ฯลฯ 

จ. แบ่งตามรูปลักษณะของยา 
ยาที่มีลักษณะเป็นของเหลว ได้แก่ ยาน้ำ ได้แก่
ยาที่ใช้กิน เช่น ยาน้ำผสม (ยา หลายอย่างละลายน้ำ) ยาที่มีแอลกอฮอล์ปน (มีน้ำมัน หอมระเหยด้วย)
ยาที่ใช้ฉีด (ยาฉีดเข้าใต้ผิวหนัง เข้ากล้ามเนื้อ เข้าหลอดเลือดดำ เข้าข้อต่างๆ) 
ยาที่ใช้ภายนอก (ยาทา ยาดม ยาหยอด ยาล้างแผลหรือโพรงต่างๆ ของร่างกาย)
ยาน้ำสกัด ได้แก่ ยาที่ได้จากการใช้แอลกอฮอล์ สกัดจากพืช ยาพวกนี้มักมีแอลกอฮอล์อยู่ด้วย 
ยาชง ได้แก่ ยาที่ได้จากการเอาใบยาแช่ในน้ำเดือดเช่นเดียวกับการชงชา

ยาผง อาจเป็นผงตามธรรมดา เช่น ยาผงใช้ โรยแผล ยากินแก้โรคกระเพาะ หรือเติมสารบางอย่าง ให้มีรสดีขึ้นก็ได้ เช่น ยาฟองฟู่ คือ ยาที่มีโซเดียมไบคาร์บอเนตกับกรดทาร์ทาริกหรือกรดซิตริกยานี้ต้องผสมน้ำก่อนกิน และต้องรอให้หมดฟองคาร์บอนไดออกไซด์ก่อนจึงกินได้   ยาแคปซูล (ยาหลอด) อาจเป็นยาแคปซูลธรรมดาซึ่งทำด้วยเจละตินแข็งภายในบรรจุยาผง เช่น ยาปฏิชีวนะหรือยาแคปซูลที่เคลือบด้วยเซลลูโลส แอซิดทาร์เทรตเพื่อให้แคปซูลไปแตกที่ลำไส้ยาแคปซูลบางอย่างบรรจุยาผงชนิดเม็ดเล็ก ๆ เพื่อให้ฤทธิ์ยาอยู่นานขึ้นเรียกแคปซูลชนิดนี้ว่าสแปนซูล (ยาแคปซูลบางชนิดทำด้วยเจละตินอ่อนมีลักษณะยืดหยุ่นภายในบรรจุน้ำมันไว้ เช่น น้ำมันตับปลา) ยาเม็ดอัด (แทเบลต) อาจเป็นยาเม็ดธรรมดาประกอบด้วยตัวยาอย่างเดียว เช่น ยาลดไข้ ยาแก้ปวด ยาเม็ดเป็นชั้น ๆ ประกอบด้วยตัวยาหลายอย่าง เช่น ยาช่วยย่อยอาหาร ยาเม็ดทำเป็นชั้น ๆ มีตัวยาที่ออกฤทธิ์เร็วช้าต่างกัน เพื่อใช้ยาออกฤทธิ์อยู่นาน ยาเม็ดมีรูอยู่ตรงกลางคล้ายชูชีพ (ยาอม) ยาเม็ดอัดอาจมีรูปต่าง ๆ กัน เช่น รูปกลม รูปกระสวย รูปสามเหลี่ยม สี่เหลี่ยม ห้าเหลี่ยม หกเหลี่ยม ฯลฯ     ยาเม็ดเคลือบ คือ ยาเม็ดอัดที่นำมาเคลือบด้วยสีหรือสารบางอย่างเพื่อให้มีสีสวยกินง่ายเพราะมีรสดีไม่ขมหรือเพื่อให้ยาไปแตกที่ลำไส้  ยาเม็ดกลม (ยาลูกกลอน) ได้แก่ การเอายาผงมาผสมกับสารอื่นที่ช่วยยึด (น้ำผึ้ง น้ำเชื่อม) แล้วนวดให้เข้ากันปั้นเป็นเม็ดกลม (ยาไทยโบราณมักมีรูปยานี้มากเหมือนกันนอกจากยาผงและยาเม็ดอัด) บางคราวมีการเคลือบยาเม็ดกลมเพื่อเหตุผลเช่นเดียวกับยาเม็ดเคลือบ