พุทธศาสนา

      ก่อนการสถาปนาอาณาจักรสุโขทัยคนไทยแถบลุ่มน้ำเจ้าพระยานับถือทั้งศาสนาพราหมณ์และพุทธศาสนาโดยได้รับอิทธิพลจากขอม  พุทธศาสนาเองมีทั้งนิกายมหายานและหินยาน (เถรวาท) ในสมัยพ่อขุนรามคำแหงมหาราชพุทธศาสนาฝ่ายหินยานลัทธิลังกาวงศ์ได้เข้ามาแพร่หลายจนกระทั่งความนิยมในพุทธศาสนาฝ่ายมหายานค่อย ๆ หายไป  พุทธศาสนาเจริญรุ่งเรืองมานับแต่กรุงสุโขทัยมาจนกระทั่งถึงกรุงรัตนโกสินทร์และในรัชกาลที่ ๓  ได้เกิดแบ่งแยกออกเป็นสองนิกาย คือ มหานิกาย ซึ่งเป็นนิกายดั้งเดิมและ ธรรมยุติกนิกาย โดยผู้ก่อตั้งธรรมยุติกนิกาย คือ พระวชิรญาณภิกขุ ซึ่งต่อมาได้ทรงลาผนวชเสด็จขึ้นครองราชย์เป็นพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๔ มีวัดบวรนิเวศวิหารเป็นศูนย์กลางของคณะธรรมยุต จำนวนพระสงฆ์สามเณรในมหานิกายมีอยู่ ประมาณ ๓๐๐,๐๐๐ รูป และมีวัดอยู่ประมาณ ๓๐,๐๐๐ แห่ง ในธรรมยุติกนิกายมีพระสงฆ์และสามเณรประมาณ ๒๑,๕๐๐ รูป มีวัดอยู่ประมาณ ๒,๒๐๐ แห่ง  แม้ว่าคณะสงฆ์จะมีสองนิกายแต่ก็เป็นเรื่องของคณะสงฆ์เท่านั้นประชาชนทั่วไปก็ยังปฏิบัติศาสนาเหมือนเดิมโดยไม่มีการแบ่งสังกัดและพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทุกพระองค์ก็ทรงเป็นองค์ศาสนูปถัมภก 

      พุทธศาสนามีบทบาทอย่างสำคัญต่อสังคมไทยนับแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน  ประชาชนประมาณร้อยละ ๙๕ นับถือพุทธศาสนา ศาสนามีส่วนสำคัญในวิถีชีวิตการประพฤติปฏิบัติของแต่ละคนของครอบครัว และของสังคม พุทธศาสนาเป็นพื้นฐานของการจัดระเบียบสังคมในสมัยก่อน กฎหมายตราสามดวงตั้งแต่รัชกาลที่ ๑ ของกรุงรัตนโกสินทร์มีพุทธศาสนาเป็นรากฐาน วัดเป็นโรงเรียนเป็นที่ฝึกอบรมบ่มนิสัยลูกหลานของชาวบ้านและเป็นที่พึ่งพิงที่พบปะประชุม ที่จัดงาน ที่พักคนเดินทาง ที่รื่นเริงจัดงานเทศกาลต่าง ๆ เป็นศูนย์กลางศิลปกรรม เช่น จิตรกรรม ประติมากรรม สถาปัตยกรรม และวรรณกรรม นอกนั้นยังเป็นที่พยาบาลคนเจ็บป่วยเพราะในวัดหลายแห่งพระสงฆ์มีความรู้เป็นหมอยาอีกด้วย 

      นับแต่รัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕ ได้มีการปฏิรูปสังคม  เริ่มมีการสร้างโรงเรียนทั้งของรัฐและของราษฎร์  มีการเรียนการสอนที่แตกต่างไปจากโรงเรียนวัดในอดีต โรงเรียนหลายแห่งเริ่มแยกออกมาจากวัดจนกระทั่งออกมาเกือบหมดในปัจจุบัน  บทบาทของพุทธศาสนาในสังคมไทยก็เปลี่ยนแปลงไป พระสงฆ์ทำหน้าที่หลักในการสั่งสอนชาวบ้านและพิธีกรรมต่าง ๆ แต่นับวันสังคมเริ่มมีสิ่งต่าง ๆ มาทดแทนบทบาทเดิมของวัดและพระสงฆ์  ตั้งแต่หลังสงครามโลกครั้งที่สองเป็นต้นมาได้มีพระสงฆ์หลายรูปที่เริ่มช่วยงานพัฒนาสังคม เช่น ครูบาศรีวิชัย ผู้ซึ่งได้นำชาวบ้านสร้างถนนจากตัวเมืองเชียงใหม่ขึ้นไปดอยสุเทพเป็นระยะทางประมาณ ๑๒ กิโลเมตร โดยไม่ต้องเสียงบประมาณเลยชาวบ้านร่วมมือร่วมแรงกันทำเมื่อมีพระสงฆ์เป็นผู้นำ ทุกวันนี้มีพระสงฆ์จำนวนไม่น้อยที่มีบทบาทสำคัญในการพัฒนาสังคมและชุมชน  ช่วยเหลือให้ชาวบ้านสามารถรวมตัวกันและช่วยเหลือตนเอง แบ่งปันและร่วมมือกันแก้ไขปัญหาต่าง ๆ ประยุกต์ประเพณีวัฒนธรรมดั้งเดิมให้เหมาะสม เช่น การทำนาร่วมกันแล้วนำข้าวที่ได้ไปก่อตั้งสหบาลข้าวหรือธนาคารข้าวเพื่อช่วยเหลือคนยากจน  ในพุทธศาสนาเองก็มีการเปลี่ยนแปลงหลายอย่างแต่ก่อนพระสงฆ์จะเทศน์โดยการอ่านจากใบลาน  หลังสงครามโลกครั้งที่สองท่านพุทธทาสภิกขุแห่งสวนโมกขพลาราม อำเภอไชยา จังหวัดสุราษฎร์ธานี  ได้ริเริ่มปฐกถาธรรมเทศน์โดยใช้ภาษาธรรมดา ทำให้ผู้คนได้รับรู้พระธรรมชัดเจนยิ่งขึ้น นอกจากนั้นท่านยังได้ก่อตั้งสวนโมกข์ ในปี พ.ศ. ๒๔๗๕ โดยใช้วัดร้างแห่งหนึ่งให้เป็นที่สงบเพื่อการศึกษาและปฏิบัติธรรม นอกจากการใช้ภาษาธรรมดาแล้ว ท่านยังใช้สื่อต่าง ๆ เพื่อช่วยให้คนเข้าถึงพระธรรมง่ายยิ่งขึ้น เช่น ภาพวาดปริศนาธรรมและศิลปกรรมต่าง ๆ 

      ท่านพุทธทาสภิกขุเน้นการใช้ปัญญาในขณะเดียวกันก็มีอีกหลายสำนักสงฆ์และวัดที่ริเริ่มแนวทางปฏิรูปศาสนา บ้างก็เน้นศีลโดยเน้นการปฏิบัติที่เคร่งครัด บ้างก็เน้นสมาธิโดยการฝึกสมาธิ บางแห่งก็เน้นการทำวิปัสสนากรรมฐานหรือการทำสมาธิโดยการฝึกฝนอย่างต่อเนื่อง การเปลี่ยนแปลงของสังคมไทยอย่างรวดเร็วส่งผลกระทบต่อศาสนา การปฏิบัติศาสนาในเมืองเปลี่ยนไปวัดหลายแห่งในชนบทขาดพระสงฆ์ จำนวนพระสงฆ์ที่บวชนานหรือตลอดชีวิตมีน้อยลงแต่ผู้บวชระยะสั้นหรือระหว่างเข้าพรรษายังมีอยู่มาก  

      งานบุญประเพณีและพิธีกรรมใหญ่ ๆ ซึ่งเคยมีเป็นประจำเกือบทุกเดือนก็ลดน้อยลงผู้คนในชนบทออกจากหมู่บ้านไปทำงานในเมืองและในถิ่นอื่นมากขึ้นจึงไม่สามารถจัดงานได้เหมือนเมื่อก่อน  ฐานะทางเศรษฐกิจของประชาชนก็ลำบากมากขึ้นมีการใช้จ่ายเงินและเป็นหนี้เป็นสินกันมาก การเปลี่ยนแปลงเหล่านี้มีผลอย่างสำคัญต่อวิถีชีวิตทางศาสนาของทุกศาสนาก็ว่าได้  แต่ในอีกด้านหนึ่งจะเห็นว่าความยากลำบากในสังคมปัจจุบันทำให้ผู้คนจำนวนไม่น้อยหันหลังเข้าพึ่งศาสนามากยิ่งขึ้น หลายคนไปบวชเพื่อหาความสงบทางจิตใจ หลบจากความวุ่นวายเพื่อแสวงหาชีวิตที่เรียบง่ายหรือฝึกสมาธิระยะหนึ่งเพื่อจะออกมาเผชิญกับปัญหาต่าง ๆ หลายคนไปทำบุญที่วัดหรือไปทำสมาธิเท่าที่เวลาและเงื่อนไขจะทำได้