นักระบาดวิทยาภาคสนาม (Field Epidemiologist) เป็นหนึ่งในบุคลากรทางการแพทย์ โดยแบ่งย่อยเป็น 2 กลุ่ม คือนักระบาดวิทยาคลินิก ที่ทำงานในโรงพยาบาล และ นักระบาดวิทยาภาคสนาม ที่ต้องลงพื้นที่ทำงานในชุมชน นอกโรงพยาบาล ในสภาพแวดล้อมทั่วไป

       โดยหน้าที่หลักของ นักระบาดวิทยาภาคสนาม (Field Epidemiologist) คือ สืบสวนสอบสวนโรคภัยไข้เจ็บต่างๆ เช่น โรคเบาหวาน หรือโรคระบาดติดเชื้อ เช่น ไวรัส Covid-19 เมื่อมีสัญญาณของโรคเกิดขึ้น จะต้องทำการลงพื้นที่ เก็บสถิติ ตัวอย่างเชื้อ สารคัดหลั่งนำมาวินิจฉัย เพื่อดูการกระจายตัวของโรค (distribution) ว่าโรคเกิดขึ้นในใคร ที่ไหน และสัมพันธ์กับเวลาอย่างไร ปัจจัยอะไรที่มีอิทธิพลต่อโรค (determinant) อะไรบ้างที่เป็นสาเหตุของโรคที่ทำให้มีการกระจายตัวแบบนั้น ตัดต้นตอของโรค และโรคระบาดให้ได้ พร้อมกับหาแนวทางป้องกันและควบคุมโรค ลดอัตราการเสียชีวิต ป้องกันคนที่แข็งแรงไม่ให้ป่วย ป้องกันคนป่วยไม่ให้ป่วยรุนแรง และป้องกันคนป่วยที่หายแล้วไม่กลับมาป่วยซ้ำ

ลักษณะงาน

การดําเนินงานทางระบาดวิทยา (Epidemiological practices) จะเป็นลักษณะงานที่

1. เฝ้าระวังทางระบาดวิทยา (Epidemiological surveillance) ติดตาม สังเกต และพิจารณาอย่างสม่ำเสมอและต่อเนื่องเพื่อให้ทันต่อการเปลี่ยนแปลงของลักษณะการเกิด และการกระจายของโรคภัยไข้เจ็บต่างๆ

2. สอบสวนทางระบาดวิทยา (Epidemiological investigation) หรือการสอบสวนโรค เป็นการดำเนินการหาข้อมูลเพิ่มเติมในด้านระบาดวิทยา ข้อมูลสิ่งแวดล้อม และหลักฐานทางวิทยาศาสตร์ เพื่อให้ได้ข้อเท็จจริงที่เกี่ยวข้องกับการเกิดโรค หรือการระบาดของโรคนั้น

3. ศึกษาวิจัยทางระบาดวิทยา (Epidemiological study) เพื่อหาคำตอบในสิ่งที่ยังสงสัย หรือไม่ทราบเกี่ยวกับสาเหตุหรือสิ่งที่กำหนดของการเกิดโรคภัยไข้เจ็บ หรือภาวะที่เกี่ยวข้องกับสุขภาพอนามัย ตลอดจนวิธีการแก้ไขปัญหาสุขภาพ

ขั้นตอนการทำงาน

• ได้รับข้อมูลตรวจจับสัญญาณของโรค และการระบาดของโรค จากหน่วยเฝ้าระวังสถานการณ์ ที่มีการรายงานในทุกพื้นที่ของไทย ไม่ว่าจะเป็นโรคทางเดินหายใจ โรคติดต่อทางน้ำและอาหาร โรคติดต่อทางอากาศ
• เมื่อเจอสัญญาณของโรค และการระบาดของโรค จะต้องเข้าไปขุดค้นต้นตอที่ทำให้เกิดโรค ศึกษาหาความสัมพันธ์ของ สาเหตุ และ ผล เกิดตรงไหน กลุ่มไหน อย่างไร สืบค้นปัจจัยปัญหา ต้องอาศัยประสบการณ์ สังเกต (observational study) เก็บข้อมูลระยะยาว วิเคราะห์ แยกแยะข้อมูลออกจากกัน
• ติดต่อลงพื้นที่ทำการเก็บตัวอย่าง (case-control study) เช่น เชื้อ สารคัดหลั่ง ของประชาชนในพื้นที่เสี่ยง ซึ่งจะต้องกระทำด้วยความระมัดระวัง และรวดเร็วที่สุด
• จากนั้นกลับมาทำการวิเคราะห์เชื้อ สารคัดหลั่งในห้องปฏิบัติการทางการแพทย์ (ห้องแลป) เพื่อวินิจฉัย อย่างละเอียดร่วมกับทีมแพทย์ พยาบาล นักวิจัย ผู้เชี่ยวชาญเฉพาะทาง ทีมเครือข่ายนักระบาดวิทยาในต่างประเทศ
• เมื่อค้นพบเชื้อ สาเหตุต้นตอ เส้นทางการเชื่อมโยงการแพร่กระจายโรคต่างๆ ได้แล้ว จะต้องตัดตอนวงจรการระบาดของโรค พร้อมทั้งแนะแนวทางการปฏิบัติ การป้องการกับประชาชน จึงจะถือว่าประสบความสำเร็จในการป้องกันและควบคุมโรคนี้ได้ แต่หากยังไม่สามารถตรวจหาสาเหตุ ต้นตอแนวทางป้องกันโรคได้ นักระบาดวิทยาก็จะต้องทำการศึกษา วิจัย ต่อไปอย่างต่อเนื่อง โดยเร็วที่สุด

สถานที่ทำงาน

• โรงพยาบาลชุมชน
• ห้องปฏิบัติการทางการแพทย์ 
• พื้นที่ตามจังหวัดต่างๆ 
• กองระบาดวิทยา
• กระทรวงสาธารณสุข
• สาธารณสุขจังหวัด สาธารณสุขอำเภอ

ผู้ที่ต้องทำงานด้วย 

• แพทย์
• พยาบาล
• ประชาชน
• ทีมกรมควบคุมโรค
• ทีมสื่อสารในพื้นที่
• ทีมสาธารณสุข
• ทีมเครือข่ายนักระบาดวิทยาในต่างประเทศ
• นักวิจัย 
• นักวิเคราะห์สถิติ

ตำแหน่งและเส้นทางการเติบโตของอาชีพ 

• หากต้องการประกอบอาชีพ แพทย์ระบาดวิทยาโดยตรงจะต้องเลือกเรียน คณะแพทยศาสตร์โรงพยาบาลรามาธิบดี สังกัด กระทรวงสาธารณสุข ม.มหิดล 

• เมื่อจบปริญญาโทในสาขาที่เกี่ยวกับระบาดวิทยา และประกอบอาชีพ นักระบาดวิทยาภาคสนาม ทำหน้าที่เป็นผู้เชี่ยวชาญในการป้องกันและควบคุมโรคแล้ว สามารถเรียนต่อในระดับปริญญาเอก เพื่อเป็นระดับผู้บริหาร ผู้เชี่ยวชาญพิเศษในสายงาน
• ข้อพิเศษคือหากมีประสบการณ์สูง มีผลงานเด่นในสายงาน สามารถไปสอบเพื่อเป็น แพทย์ระบาดวิทยา รับค่าตอบและสวัสดิการที่สูงขึ้นได้
• มีโอกาสทำงานทั้งในประเทศไทยและต่างประเทศ เพราะหลักสูตรนักระบาดวิทยาที่บรรจุให้เรียนในประเทศไทยนั้น เป็นระดับมาตรฐานสากล

รายได้

• 40,000 - 50,000 บาท (ปริญญาโท)

• ค่าวิชาชีพ 15,000 บาท

• ค่าเสี่ยงภัยเมื่อลงเก็บเชื้อหรือสารคัดหลั่งในพื้นที่ 3,000 บาท ต่อการทำงาน 8 ชม.

การแข่งขันและความต้องการของตลาด

       เนื่องด้วยเป็นอาชีพที่อยู่เบื้องหลังการควบคุม ป้องกันโรค และโรคระบาด จึงไม่ค่อยเป็นที่รู้จัก หรือได้ยินชื่อ นักระบาดวิทยาภาคสนามมาก่อน ซึ่งความต้องการบุคลากรในสายงานเพื่อทำงานได้ครอบคลุมทั้งประเทศนั้นมีสูงมาก แต่เมื่อเกิดการแพร่ระบาดของเชื้อไวรัส Covid-19 อาชีพนักระบาดวิทยาภาคสนามก็เป็นที่รู้จักมากยิ่งขึ้น และเมื่อเทียบกับจำนวนผู้ที่เข้ารับการศึกษาในระดับปริญญาโทภาคปกติเฉลี่ยแล้วปีละ 8 - 10 คน ภาคพิเศษ เฉลี่ยปีละ 10 - 30 คน ปริญญาเอก 3 - 5 คน ทำให้การแข่งขันน้อยเมื่อเทียบกับสาขาอื่นในคณะสาธารณสุข ม.มหิดล

• สามารถทำงานในสายสาธารณสุขได้ทั้งหมด
• เป็นที่รู้จักในวงการแพทย์ หรือประเทศ หรือนานาชาติ หากค้นพบการป้องกันและควบคุมโรคได้
• ได้ทำงานภาคสนาม ซึ่งมีการเดินทางไปตามสถานที่ต่าง ๆ ทำให้ ไม่น่าเบื่อ
• ได้รับค่าตอบแทนพิเศษเพิ่มเมื่อลงพื้นที่
• สามารถทำงานในต่างประเทศได้ และได้รับค่าตอบแทนสูง

• เป็นการที่ต้องแข่งขันกับเวลาในการควบคุม ตัดตอนการแพร่ระบาดของโร
• ต้องใช้หลักเหตุและผลวิเคราะห์ข้อมูลที่รวดเร็ว แม่นยำ
• ต้องมีวิธีการสื่อสารกับประชาชนในการปฏิบัติตนเพื่อให้ตระหนักโดยไม่ตระหนก
• มีความเสี่ยงด้านสุขภาพสูง เพราะอาจจะทำงานกับสารคัดหลั่งของผู้ติดเชื้อ และทำงานกับเชื้อโรค

• ชอบและมีความเข้าใจในการทำงานรูปแบบภาคสนาม 
• มีความสามารถและชอบในการทำงานด้านการสืบสวนโรค
• ช่างสังเกตแม้จุดเล็ก จุดน้อย แต่เป็นสิ่งที่เชื่อมโยงต้นตอของโรคได้
• มีจรรยาบรรณทางการแพทย์

• ทักษะคิดวิเคราะห์ (Analytical Thinking) ด้านการคิด วิเคราะห์ แยกแยะ
• ทักษะการคิดเชิงวิพากษ์ (Critical Thinking) จำเป็นมากสำหรับการทำงานด้านการสืบสวนสอบสวนโรค 
• ทักษะการสื่อสาร และจิตวิทยาการสื่อสาร เป็นสิ่งที่สำคัญเนื่องจากในการลงพื้นที่ ต้องมีการพูดคุยกับคนในพื้นที่หรือ ผู้ป่วย ญาติปผู้ป่วยต่าง ๆ และเราต้องสื่อสารให้เข้าใจ แต่ไม่สร้างความตระหนกให้คนในพื้นที่ 
• ทักษะด้านการใช้ห้องปฏิบัติการทางการแพทย์
• ทักษะการวิจัย 
• ทักษะทางคณิตศาสตร์และสถิติ 

การศึกษา

• สำเร็จการศึกษา ม.6 วิทย์ - คณิต
• ในระดับปริญญาตรี: เข้าศึกษาคณะแพทยศาสตร์โรงพยาบาลรามาธิบดี สังกัด กระทรวงสาธารณสุข ม.มหิดล จะได้ประกอบอาชีพนี้โดยตรง
• ในระดับปริญญาตรี: หากไม่ได้เข้าศึกษาในคณะแพทยศาสตร์ อาจเข้าศึกษาในหลักสูตรวิทยาศาสตรบัณฑิต (และเข้ารับการศึกษาปริญญาโทเพิ่มเติม) โดยในระดับปริญญาตรี สามารถเลือกสาขาวิชาสาธารณสุขศาสตร์ ชีววิทยา เทคนิคการแพทย์ เทคนิคการสัตวแพทย์ จุลชีววิทยา เกษตรศาสตร์ หรือสาธารณสุขศาสตรบัณฑิต พยาบาลศาสตรบัณฑิต เภสัชศาสตรบัณฑิต สัตวแพทยศาสตรบัณฑิต ทันตแพทยศาสตรบัณฑิต แพทยศาสตรบัณฑิตหรือสาขาวิชาอื่นที่เกี่ยวข้องกับวิทยาศาสตร์สุขภาพ จากสถาบันอุดมศึกษา ที่คณะกรรมการการอุดมศึกษารับรอง โดยต้องได้ระดับคะแนนเฉลี่ยสะสมไม่ต่ำกว่า 2.50 และสอบภาษาอังกฤษผ่านตามเกณฑ์ของบัณฑิตวิทยาลัย ม.มหิดล
• ระดับปริญญาโท: เรียนต่อในหลักสูตรวิทยาศาสตรมหาบัณฑิต (ปริญญาโท 2 ปี)สาขาวิชาโรคติดเชื้อและวิทยาการระบาดทางการสาธารณสุข คณะสาธารณสุขศาสตร์ ม.มหิดล
• เข้าสู่อาชีพ นักระบาดวิทยาภาคสนาม (Field Epidemiologist)

สถาบันการศึกษาชั้นนำในประเทศไทย ที่มีหลักสูตรใกล้เคียง

• วิทยาศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาระบาดวิทยา คณะแพทยศาสตร์ (หลักสูตรนานาชาติ) ม.สงขลานครินทร์
• วิทยาศาสตรมหาบัณฑิต ภาควิชาระบาดวิทยาคลินิก คณะแพทยศาสตร์ ม.ธรรมศาสตร์ (ศูนย์รังสิต)
• วิทยาศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาระบาดวิทยาทางสัตวแพทย์ คณะสัตวแพทย์ศาสตร์  ม.เกษตรศาสตร์
• วิทยาศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาสาธารณสุขศาสตร์ (ระบาดวิทยา) สำนักวิทยาศาสตร์สุขภาพ ม.แม่ฟ้าหลวง
• หลักสูตรสาธารณสุขศาสตรมหาบัณฑิต ภาควิชาระบาดวิทยา คณะสาธารณสุข ม.ขอนแก่น

Hard Skills 

• ใช้เทคโนโลยีทางการแพทย์ร่วมการวินิจฉัยโรค 
• พัฒนาหลักการคิดวิเคราะห์ แก้ปัญหา รวมถึงความสามรถในการตัดสินใจ การวินิจฉัยโรคต่างๆ ที่เกิดจากการวิเคราะห์ตามอาการและข้อมูลประกอบกัน

Soft Skills

• ติดตามข่าวสารวงการแพทย์ งานวิจัยใหม่ๆ และพัฒนาตนเองอย่างสม่ำเสมอ
• พัฒนาทักษะการทำงานเป็นทีม

กิจกรรมต่างๆ

• ออกค่าย หรือร่วมกิจกรรมกับกระทรวงสาธารณสุข กองระบาดวิทยา โรงพยาบาลชุมชน เพื่อฝึกและใช้ทักษะการเป็นนักระบาดวิทยาภาคสนาม

       หากจบปริญญาตรีจากทางด้านสาธารณสุข (วิทยาศาสตรบัณฑิต) จะต้องเรียนต่อปริญญาโท เพือจะสามารถประกอบอาชีพนักระบาดวิทยาได้ โดยตัวอย่างหลักสูตรปริญญาโท คือ หลักสูตรวิทยาศาสตรมหาบัณฑิต (ปริญญาโท 2 ปี) สาขาวิชาโรคติดเชื้อและวิทยาการระบาดทางการสาธารณสุข คณะสาธารณสุขศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล

       ในสาขาวิชาโรคติดเชื้อและวิทยาการระบาดทางการสาธารณสุข จะเรียนเกี่ยวกับโรค และปัจจัยที่มีอิทธิพลต่อการกระจายของโรคในมนุษย์ เน้นในด้านสาธารณสุข จุลชีววิทยา โดยประเทศไทยคือ ประเทศที่ 2 ของโลก ที่มีหลักสูตรนักระบาดวิทยาภาคสนาม หรือนักสอบสวนโรคที่เป็นหลักสูตรเดียวกับสหรัฐอเมริกาในชื่อหลักสูตร ผู้เชี่ยวชาญด้านระบาดวิทยาภาคสนาม (field epidemiology training program: FETP)

จุดเด่นของหลักสูตร 

1. บูรณาการการสอนด้านโรคติดเชื้อ (จุลชีววิทยาและปรสิตวิทยา) โรคไร้เชื้อ วิทยาการระบาด การสาธารณสุขและสุขภาพ เชื่อมโยงกับวิทยาการทันสมัยด้านชีวโมเลกุลและเทคโนโลยีทางวิทยาศาสตร์ เพื่อการวินิจฉัยและการควบคุมป้องกันโรค
2. เลือกเรียนและทำวิทยานิพนธ์ได้ใน 3 กลุ่มวิชา คือ
   • 2.1 กลุ่มวิชาจุลชีววิทยาโรคติดเชื้อ จุลชีววิทยาสิ่งแวดล้อม สารสนเทศทางจุลชีววิทยา จุลชีววิทยา ระดับโมเลกุล วิทยาภูมิคุ้มกันของโรคติดเชื้อ และโรคติดเชื้อในโรงพยาบาล
   • 2.2 กลุ่มวิชาปรสิตสาธารณสุข ปรสิตวิทยาสิ่งแวดล้อม ปรสิตวิทยาระดับโมเลกุล พาหะนำโรค และ ชีวสารสนเทศปรสิต
   •  2.3 กลุ่มวิชาวิทยาการระบาดของโรคติดเชื้อและโรคเรื้องรัง วิทยาการระบาดเชิงสังคม วิทยาการระบาด ระดับโมเลกุล วิทยาการระบาดเชิงพันธุศาสตร์ วิทยาการระบาดด้านพฤติกรรมศาสตร์ อาชีวอนามัย และสิ่งแวดล้อมวิทยาการระบาดเชิงภูมิสารสนเทศ และแบบจำลองทางคณิตศาสตร์ทางวิทยาการระบาด

วิชาที่เรียน 

ในระดับปริญญาโทต้องเก็บหน่วยกิตรวมไม่น้อยกว่า 36 หน่วยกิต คือ 

• หมวดวิชาปรับพื้นฐาน ไม่นับหน่วยกิต เช่น วิชา วิชาโรคติดเชื้อและปัจจัยกำหนดทางการสาธารณสุข
  จะเรียนเกี่ยวกับความรู้พื้นฐานโรคติดเชื้อ เหตุและปัจจัยกำหนดที่เกี่ยวข้องกับการเกิดโรคติดเชื้อประจำถิ่น โรคติดเชื้ออุบัติใหม่และอุบัติซ้ำในประชากร การดำเนินงานสาธารณสุขเพื่อการป้องกันและควบคุมโรค
• หมวดวิชาบังคับ 18 หน่วยกิต เช่น 
  • วิชาชีวสถิติพื้นฐาน เป็นการเรียนโดยใช้ตัวเลขในการแปลผลและนำเสนอข้อมูลทางสถิติ หรือนำมาทำตัวอย่าง ความน่าจะเป็น
  • วิชาหลักวิทยาการระบาด ศึกษาเชิงวิเคราะห์ วิทยาการระบาดสมัยใหม่ การวินิจฉัยชุมชน การคัดกรองโรค การเฝ้าระวังโรค การสอบสวนการระบาด การวิพากษ์งานวิจัยตีพิมพ์
  • วิชาการจัดการควบคุมโรคติดเชื้อทางการสาธารณสุข คือมีการวางแผนการปฏิบัติการในชุมชน การปฏิบัติการเฝ้าระวังและควบคุมโรค 
  • วิชาสัมมนาทางโรคติดเชื้อและวิทยาการระบาด เป็นหัวข้อเกี่ยวกับปัจจัยที่มีอิทธิพลต่อโรคติดเชื้อและวิทยาการระบาดเพื่อระบุสาเหตุ
• หมวดวิชาเลือก รายวิชาเลือกภาควิชาจุลชีววิทยา เช่น
  • วิชาการควบคุมและป้องกันการติดเชื้อ ไม่ว่าจะเป็นควบคุมโดยวัคซีน ยา สิ่งแวดล้อม
    ควบคุมการติดเชื้อที่แพร่ทางอากาศ การสัมผัส การติดเชื้อที่แพร่โดยแมลงและพาะนำโรค โรคติดเชื้อรับจากสัตว์
  • วิชาการตรวจวินิจฉัยทางจุลชีววิทยาระดับโมเลกุล เป็นเทคนิคทางชีววิทยาระดับโมเลกุลสมัยใหม่สำหรับการวินิจฉัย การเฝ้าระวัง และการสอบสวนทางวิทยาการระบาดของโรคติดเชื้อ
  • วิชาหัวข้อพิเศษทางโรคติดเชื้อจุลชีพ ศึกษาประเด็นที่สนใจจากบทความวิจัยปัจจุบันในวารสารวิชาการ การวิเคราะห์ การสังเคราะห์และการนำเสนอเพื่อนำไปสู่การพัฒนาวิทยานิพนธ์
• หมวดวิชาเลือก รายวิชาเลือกภาควิชาปรสิตวิทยาและกีฏวิทยา เช่น
  • วิชาโรคปรสิตทางด้านสาธารณสุข ศึกษา เป็นการศึกษาประเมินความรุนแรงของปัญหา ภาระโรคและผลกระทบของโรคปรสิต การวางแผนเพื่อการป้องกันและควบคุมโรคปรสิต
• หมวดวิชาเลือก รายวิชาเลือกภาควิชาระบาดวิทยา เช่น
  • วิชาการฝึกปฏิบัติภาคสนามทางการควบคุมโรคประจำถิ่น วิชานี้จะได้ลงพื้นที่เรียนรู้และฝึกปฏิบัติระบบงานวิทยาการระบาดในสถานบริการสุขภาพชุมชน
• วิทยานิพนธ์: หัวข้อครอบคลุมเกี่ยวกับโรคติดเชื้อและวิทยาการระบาดทางการสาธารณสุข ชีวสารสนเทศศาสตร์ทางจุลชีววิทยา ปรสิตวิทยาและกีฏวิทยา แบบจำลองทางคณิตศาสตร์และภูมิสารสนเทศ การประยุกต์วิธีการทางจุลชีววิทยา ปรสิตวิทยาและวิทยาการระบาดในการป้องกันและควบคุมโรค การปฏิบัติตามจรรยาบรรณการวิจัย

เคล็ดลับการเรียน

       วิชาที่ได้ลงพื้นที่ จะต้องคอยสังเกตพฤติกรรมคนในชุมชน สิ่งแวดล้อมรอบตัวต่างๆ เก็บเป็นข้อมูล เพื่อนำมาประกอบการวิจัย และเพื่อเป็นการฝึกทักษะช่างสังเกต (observational study) ในการประกอบอาชีพ นักระบาดวิทยาภาคสนาม ต่อไป

ค่าเทอมตลอดหลักสูตร (ปริญญาโท) 

       150,000 บาท โดยประมาณ

มหาวิทยาลัยชั้นนำระดับโลก

• Georgetown University - Graduate School of Arts & Sciences ประเทศสหรัฐอเมริกา

• Utrecht University ประเทศเนเธอร์แลนด์

• University of Oulu ประเทศฟินแลนด์

• University of Antwerp ประเทศเบลเยียม