พืชสมุนไพรพื้นบ้าน

พืชสมุนไพร หมายถึง พืชที่ใช้ทำเป็นยารักษาโรค โดยใช้ส่วนต่างของพืชชนิดเดียว หรือหลายชนิดพร้อมกัน พืชสมุนไพรเป็นกลุ่มพืชที่อยู่ในความสนใจ และมีผู้ศึกษาทางด้านพฤกษศาสตร์พื้นบ้านมากที่สุด ยารักษาโรคปัจจุบันหลายขนาน ที่ผลิตเป็นอุตสาหกรรม ได้มาจากการศึกษาวิจัย การใช้พืชสมุนไพรพื้นบ้านของกลุ่มชนพื้นเมือง ตามป่าเขา หรือในชนบท ที่ได้รับการถ่ายทอดมาจากบรรพบุรุษ ที่ได้สังเกตว่า พืชใดนำมาใช้บำบัดโรคได้ มีสรรพคุณอย่างไร จากการเรียนรู้ด้วยประสบการณ์ และการทดลองแบบพื้นบ้าน ที่ได้ทั้งข้อดี และข้อผิดพลาด

พืชสมุนไพรพื้นบ้านในตำรับยาไทยมีหลายร้อยชนิด จะนำมากล่าวถึงเป็นตัวอย่างเพียงบางชนิด แยกตามกลุ่มพืชที่ใช้บำบัดโรคต่างๆ ดังนี้ 

กลุ่มพืชสมุนไพรที่ใช้แก้ไข้และขับปัสสาวะ

เช่น

• เปลือกพญาสัตบรรณหรือตีนเป็ด (Alstoniascholaris)
• เปลือกและใบทุ้งฟ้า (Alstonia macrophylla)
• ใบหนาด (Blumea balsamifera)
• ราก เปลือก และใบ ขลู่ (Pluchea indica)
• ใบ เนื้อไม้ ผล และเมล็ดมะคำไก่ หรือประคำไก่ (Drypetes roxburghii)
• ต้นและรากอ้อเล็ก (Phragmites australis)
• รากและใบกรุงเขมา (Cissampelos pareira)
• เถาบอระเพ็ด (Tinospora crispa)
• เถาขมิ้นเครือ (Arcangelisia flava)
• ราก เหง้า และใบหญ้าคา (Imperata cylindrica) 
• ผลน้ำเต้า (Legenaria siceraria)

กลุ่มพืชสมุนไพรที่ใช้เป็นยาแก้ท้องเสีย 

เช่น

• เนื้อไม้สีเสียดหรือสีเสียดเหนือ (Acaciacatechu)
• ใบและผลมะตูม (Aegle marmelos)
• เปลือกประดู่บ้าน (Pterocarpus indicus)
• เหง้าไพล (Zingiber purpureum)
• เหง้าและรากกระชาย (Boesenbergia rotunda)
• แก่นฝาง (Caesalpinia sappan)
• ราก เปลือก เนื้อไม้ ใบและดอกแก้ว (Murraya paniculata)
• เปลือกโมกหลวง (Holarrhena pubescens)

กลุ่มพืชสมุนไพรที่ใช้เป็นยาระบายและขับพยาธิ

เช่น 

• ผลดิบมะเกลือ (Diospyros mollis) 
• แก่นไม้มะหาด (Artocarpus lakoocha)
• เมล็ดเถาเล็กมือนาง (Quisqualis indica) 
• เมล็ดสะแกนา (Combretum quadran-gulare) 
• เมล็ดแห้งฟักทอง (Cucurbita moschata) 
• เนื้อในเมล็ดมะขาม (Tamarindus indica)

 กลุ่มพืชสมุนไพรที่ใช้เป็นยาขับลม 

เช่น 

• เหง้าแก่ขิง (Zingiber officinale) 
• เหง้าว่านน้ำ (Acorus calamus) 
• ผลกระวาน (Amomum krervanh) 
• เหง้าข่า (Alpinia galanga) 
• ผลพริกไทย (Piper nigrum)
• ต้นตะไคร้  (Cymbopogon citratus)

กลุ่มพืชสมุนไพรที่ใช้แก้โรคผิวหนัง 

• เปลือก ใบ และเมล็ดสารภีทะเลหรือกระทิง (Calophyllum inophyllum)
• ใบและเมล็ดชุมเห็ดไทย (Cassia tora) 
• ใบชุมเห็ดเทศ หรือ ชุมเห็ดใหญ่ (Cassia alata)
• ใบ ดอกและเมล็ดเทียนบ้าน(Impatiens balsamina) 
• รากและใบทองพันชั่ง (Rhinacanthus nasutus) 
• เปลือก ใบ ดอกและผลโพธิ์ทะเล (Thespesia populnea)
• ใบและเมล็ดครามป่า(Tephrosia purpurea) 
• ยางสลัดไดป่า (Euphorbia antiquorum)
• น้ำยางสบู่ดำ(Jatropha curcas) 
• เมล็ดทองกวาว (Butea monosperma)
• เปลือกเถาสะบ้ามอญ(Entada rheedii) 
• เมล็ดกระเบาใหญ่ (Hydnocarpus anthelminthicus) 
• เหง้าข่า (Alpiniaa galanga) 
• หัวหรือกลีบกระเทียม (Allium sativum)

กลุ่มพืชสมุนไพรที่ใช้เป็นยาฆ่าแมลงและไล่แมลง 

เช่น 

• รากเถาโล่ติ๊น หรือหางไหล (Derris elliptica) 
• ใบและเมล็ดน้อยหน่า (Annona squamosa) 
• รากหนอนตายหยาก (Stemona tuberosa) 
• เมล็ดงา (Sesamun indicum) 
• ผลมะคำดีควายหรือมะซัก (Sapindus rarak) 
• ใบเสม็ด หรือเสม็ดขาว (Melaleuca cajuputi) 
• ต้นขอบชะนาง หรือหญ้าหนอนตาย (Pouzolzia pentandra)
• เปลือก ใบและผลสะเดา(Azadirachta indica) 
• เปลือกกระเจาหรือกระเชา (Holopteleaintegrifolia)
• ใบสดกว้าว (Haldina cordifolia)