พระพุทธเจ้าเป็นศาสดาผู้ประเสริฐของชาวพุทธ ทรงเป็นผู้ตรัสรู้ธรรม และสอนหลักธรรมเพื่อช่วยให้มนุษย์พ้นจากความทุกข์ ตลอดพระชนม์ชีพ พระองค์ทรงออกเผยแผ่ธรรมะให้แก่ผู้คนมากมายจนถึงช่วงสุดท้าย ก่อนที่พระองค์จะเสด็จดับขันธปรินิพพาน

เรื่องราวตั้งแต่การปลงอายุสังขาร จนถึงการถวายพระเพลิงพระบรมศพ ถือเป็นพุทธประวัติช่วงสำคัญที่ชาวพุทธควรเรียนรู้ เพราะแสดงถึงพระเมตตาอันยิ่งใหญ่ และทำให้เข้าใจหลักธรรมของพระพุทธเจ้าลึกซึ้งยิ่งขึ้น

1. ปลงอายุสังขาร

เมื่อพระพุทธเจ้าทรงมีพระชนมายุได้ 80 พรรษา พระองค์ทรงประชวรบ่อยครั้ง วันหนึ่งขณะประทับอยู่ที่เมืองเวสาลี พระองค์ได้ตรัสกับพระอานนท์ว่า

“บัดนี้เราจักปลงอายุสังขาร”

คำว่า “ปลงอายุสังขาร” หมายถึง การตั้งพระทัยว่าจะดับขันธ์ หรือเสด็จปรินิพพานในอีกไม่นาน พระองค์มิได้เศร้าหรือกลัวความตาย แต่ทรงเตรียมพระองค์อย่างสงบและมั่นคง พร้อมกับยังคงสั่งสอนธรรมแก่ภิกษุและชาวบ้านเรื่อยมา

2. ปัจฉิมสาวก

ในการเดินทางไปยังเมืองกุสินารา พระพุทธเจ้าได้พบกับบุคคลหนึ่งชื่อ สุภัททปริพาชก ผู้แสวงหาความรู้และต้องการฟังธรรม พระองค์ทรงอนุญาตให้เข้าเฝ้าแม้ในเวลาป่วยหนัก และได้แสดงธรรมแก่เขาจนเกิดศรัทธาและขอบวชเป็นภิกษุ

สุภัททะจึงกลายเป็น ปัจฉิมสาวก หรือสาวกองค์สุดท้ายของพระพุทธเจ้า เป็นผู้ได้รับการอุปสมบทในช่วงก่อนพระพุทธเจ้าจะปรินิพพานไม่นาน

3. ปรินิพพาน

เมื่อถึงป่าใกล้เมืองกุสินารา พระองค์ประทับนอนระหว่างต้นสาละทั้งสองต้น ท่ามกลางภิกษุและชาวบ้านที่มาฟังธรรมเป็นครั้งสุดท้าย พระองค์ทรงสอนว่า

“ธรรมและวินัยที่เราแสดงไว้แล้ว จงถือสิ่งนั้นเป็นศาสดาแทนตถาคต”

หลังจากนั้น พระพุทธเจ้าเสด็จดับขันธปรินิพพาน ในคืนวันเพ็ญขึ้น 15 ค่ำ เดือน 6 ซึ่งต่อมาเรียกว่า วันวิสาขบูชา ถือเป็นวันที่พระพุทธเจ้าประสูติ ตรัสรู้ และปรินิพพานตรงกัน

4. การถวายพระเพลิง

หลังปรินิพพานแล้ว พระสงฆ์ และชาวเมือง ร่วมกันจัดพิธีถวายพระเพลิงพระบรมศพอย่างสมพระเกียรติ ณ เมืองกุสินารา โดยมีการตั้งพระจิตกาธาน (เชิงตะกอน) และจัดพิธีอย่างเรียบร้อยงดงาม ใช้เวลาหลายวันในการเตรียมงาน จนกระทั่งถวายพระเพลิงเสร็จสิ้น

5. แจกพระบรมสารีริกธาตุ

หลังจากถวายพระเพลิงแล้ว มีการอัญเชิญพระบรมสารีริกธาตุ ซึ่งคือส่วนพระอัฐิของพระพุทธเจ้า ไปแจกจ่ายแก่ผู้ปกครองเมืองต่างๆ ที่มาขอแบ่งเพื่อสร้างเจดีย์บรรจุไว้บูชา

รวมแล้วมีการแบ่งพระบรมสารีริกธาตุทั้งหมด 8 ส่วน และภายหลังมีการแบ่งเพิ่มอีก รวมเป็น 10 ส่วน เพื่อนำไปประดิษฐานยังเมืองต่างๆ เพื่อให้พุทธศาสนิกชนได้กราบไหว้เป็นพุทธานุสติ

6. สังเวชนียสถาน 4

พระพุทธเจ้าทรงตรัสไว้ว่า มีสถานที่ 4 แห่งที่พุทธศาสนิกชนควรไปกราบไหว้สักการะ เพื่อระลึกถึงพระองค์ เรียกว่า “สังเวชนียสถาน 4” ได้แก่

- สถานที่ประสูติ ณ ลุมพินีวัน ประเทศเนปาล

- สถานที่ตรัสรู้ ณ พุทธคยา ประเทศอินเดีย

- สถานที่แสดงปฐมเทศนา ณ ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน เมืองพาราณสี ประเทศอินเดีย

- สถานที่ปรินิพพาน ณ ป่าใต้ต้นสาละ เมืองกุสินารา ประเทศอินเดีย

ผู้ที่ได้เดินทางไปสังเวชนียสถานทั้ง 4 แห่งจะเกิดความเลื่อมใส และระลึกถึงคุณของพระพุทธเจ้าอย่างลึกซึ้ง