หลังจากกรุงศรีอยุธยาแตกครั้งที่ 2 ในปี พ.ศ. 2310 บ้านเมืองไทยอยู่ในสภาพวุ่นวาย ขาดผู้นำที่เข้มแข็ง และตกอยู่ในอันตรายจากการรุกรานของพม่า จนกระทั่ง สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช สามารถรวบรวมไพร่พล กอบกู้เอกราช และสถาปนากรุงธนบุรีขึ้นเป็นราชธานีใหม่ ถือเป็นการฟื้นฟูบ้านเมืองและปูรากฐานสำคัญสู่การสร้างชาติไทยในเวลาต่อมา

1. การสถาปนากรุงธนบุรี

หลังจากกรุงศรีอยุธยาเสียแก่พม่า สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ซึ่งขณะนั้นเป็นพระยาวชิรปราการ ได้รวบรวมไพร่พลออกจากกรุงศรีอยุธยา แล้วไปตั้งหลักที่เมืองจันทบุรี และได้เสริมกำลังให้เข้มแข็งขึ้น จากนั้น จึงยกทัพกลับมาตีขับไล่พม่าออกจากแผ่นดินไทย

เมื่อบ้านเมืองสงบ พระองค์ทรงเห็นว่ากรุงศรีอยุธยาถูกทำลายจนไม่เหมาะแก่การฟื้นฟู จึงเลือกกรุงธนบุรีเป็นราชธานีใหม่ เนื่องจากมีชัยภูมิที่ดี ตั้งอยู่ริมแม่น้ำเจ้าพระยา สามารถติดต่อค้าขายทางน้ำได้สะดวก และสามารถป้องกันข้าศึกได้ง่าย พระองค์จึงทรงสถาปนากรุงธนบุรีขึ้นเป็นราชธานีในปี พ.ศ. 2311

กรุงธนบุรีเป็นราชธานีเพียง 15 ปี (พ.ศ. 2311–2325) แต่ก็มีความสำคัญยิ่งต่อประวัติศาสตร์ไทย เพราะเป็นช่วงเวลาแห่งการกอบกู้บ้านเมืองที่แตกสลาย ให้กลับมารวมเป็นชาติเดียวกันอีกครั้ง ซึ่งเป็นรากฐานสำคัญก่อนที่จะเข้าสู่สมัยกรุงรัตนโกสินทร์

2. พัฒนาการของกรุงธนบุรี

แม้ว่ากรุงธนบุรีจะเป็นราชธานีอยู่เพียงไม่นาน แต่ก็มีพัฒนาการที่สำคัญหลายด้าน ดังนี้

2.1 ด้านการเมืองและการปกครอง

- สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ทรงรวบรวมบ้านเมืองที่กระจัดกระจายหลังเสียกรุง ให้กลับเป็นปึกแผ่นอีกครั้ง

- พระองค์ทรงผนวกหัวเมืองต่างๆ ที่แยกตัวออกไปกลับคืนมาอยู่ในอำนาจ

- มีการฟื้นฟูระบบราชการ และแต่งตั้งขุนนางให้ช่วยดูแลบ้านเมือง

2.2 ด้านการทหาร

- ทรงสร้างกองทัพที่เข้มแข็ง สามารถต่อต้าน และขับไล่พม่าที่พยายามรุกรานอยู่หลายครั้ง

- ปราบก๊ก และหัวเมืองที่แตกแยก ให้กลับมาสวามิภักดิ์ เช่น ก๊กพระยาพิษณุโลก ก๊กเจ้าเมืองพิมาย และก๊กเจ้าพระฝาง

- ทำให้แผ่นดินไทยกลับมารวมเป็นอันหนึ่งอันเดียวอีกครั้ง

2.3 ด้านเศรษฐกิจ

- ฟื้นฟูการเกษตร โดยเฉพาะการทำนา เพื่อให้มีข้าวเป็นเสบียงเลี้ยงผู้คนและกองทัพ

- ส่งเสริมการค้ากับต่างประเทศ โดยเฉพาะการค้าทางน้ำกับจีน ทำให้บ้านเมืองเริ่มฟื้นคืนความมั่งคั่ง

2.4 ด้านศาสนาและวัฒนธรรม

- ทรงอุปถัมภ์พระพุทธศาสนา เช่น การอัญเชิญพระแก้วมรกตและพระบางจากเวียงจันทน์ มายังกรุงธนบุรี

- ทรงบูรณะวัดวาอาราม และฟื้นฟูการศึกษาพระธรรมคำสอน

- สนับสนุนให้ชาวบ้านดำรงวัฒนธรรมและประเพณีไทยไว้