ดินแดนประเทศไทยก่อนสมัยประวัติศาสตร์นั้น แบ่งได้ 4 ยุคสมัย คือ ยุคหินเก่า ยุคหินกลาง ยุคหินใหม่ และยุคโลหะ โดยพบหลักฐานการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์ยุคก่อนประวัติศาสตร์กระจายอยู่ทั่วทุกภาคของประเทศไทย เช่น เชียงราย เชียงใหม่ แม่ฮ่องสอน ลพบุรี ราชบุรี กาญจนบุรี ขอนแก่น อุดรธานี

 

1. ยุคหินเก่า

ยุคหินเก่า มนุษย์เริ่มรู้จักนำหินมากระเทาะให้แตกเพื่อใช้ส่วนคมเป็นอุปกรณ์สำหรับตัดอย่างง่ายๆ

หลักฐานของมนุษย์ยุคหินเก่าที่ค้นพบในประเทศไทย ได้แก่ เครื่องมือหินกะเทาะที่เขาป่าหนาม บ้านแม่ทะ และบ้านดอนมูล จังหวัดลำปาง และพบกระดูกฟันกรามของมนุษย์ยุคหินเก่า อายุ 180,000 ปี ที่ถ้ำวิมานนาคินทร์ อำเภอคอนสาร จังหวัดชัยภูมิ

แหล่งโบราณคดีที่สำคัญของยุคหินเก่า ได้แก่

- ถ้ำหลังโรงเรียน บ้านทับปริก จังหวัดกระบี่

- ถ้ำพระ จังหวัดเชียงราย

- บริเวณริมฝั่งแควน้อย จังหวัดกาญจนบุรี

 

2. ยุคหินกลาง

มนุษย์ยุคหินกลางพัฒนาเครื่องมือหินให้มีประสิทธิภาพมากขึ้นจากยุคหินเก่า เครื่องมือหินจึงมีขนาดที่เล็กลง มีความแหลมคมขึ้น มีหลายรูปแบบ และใช้งานเฉพาะด้านได้ดีกว่ายุคหินเก่า ซึ่งเครื่องมือหินแบบนี้ว่าเรียกว่าเครื่องมือแบบฮวาบิ่งเนียน (Haobinhian) ตามแหล่งโบราณคดีที่พบก่อนที่เวียดนาม

นอกจากเครื่องมือหินแล้ว สมัยหินกลางยังพบเครื่องปั้นดินเผาผิวเกลี้ยง ขัดมัน และมีลายเชือกทาบ ซึ่งแสดงให้เห็นว่า มนุษย์ในสมัยหินกลางที่เคยอาศัยอยู่ในดินแดนไทยนั้นรู้จักการทำเครื่องปั้นดินเผาที่มีความปราณีตด้วย

แหล่งโบราณคดีที่สำคัญของยุคหินกลาง ได้แก่

- ถ้ำหลังโรงเรียน และถ้ำหมอเขียว จังหวัดกระบี่

- ถ้ำผีแมน จังหวัดแม่ฮ่องสอน

- ถ้ำพระไทรโยค และถ้ำองบะ จังหวัดกาญจนบุรี

 

3. ยุคหินใหม่

จากที่เคยอาศัยอยู่บนที่สูงตามโพรงถ้ำและเพิงผา มนุษย์ยุคหินใหม่ก็เริ่มย้ายมาปักหลักตั้งถิ่นฐานอยู่กันเป็นกลุ่มบริเวณที่ราบลุ่มใกล้แหล่งน้ำ จากที่เคยเก็บของป่า ล่าสัตว์ ก็เริ่มทำการเพาะปลูก เลี้ยงสัตว์ เครื่องมือหินก็มีความปราณีตขึ้น เช่น ขวานหินขัด ที่มีการขัดมัน ลับคมด้านหนึ่ง อีกด้านหนึ่งเข้าด้ามไม้

ในส่วนเครื่องปั้นดินเผา ก็มีรูปแบบเฉพาะ คือเครื่องปั้นดินเผาสามขา ที่พบบริเวณแม่น้ำแควน้อย จังหวัดกาญจนบุรี ซึ่งมีความปราณีตคล้ายคลึงกับของ “วัฒนธรรมหลงชาน” (Longshan Culture) ในตอนกลางของประเทศจีน

นอกจากนี้ มนุษย์ยุคหินใหม่ยังเริ่มทำเครื่องจักสานและทอผ้า ทำเครื่องประดับจากเปลือกหอย ลูกปัด ทำกำไลหิน กำไลกระดูก มีการฝังศพผู้ตายพร้อมกับสิ่งของเครื่องใช้และเครื่องประดับด้วย

แหล่งโบราณคดีของยุคหินใหม่พบอยู่ทุกภาคของไทย ที่สำคัญๆ เช่น

- บ้านเก่า จังหวัดกาญจนบุรี

- บ้านหนองเปล้า จังหวัดสุพรรณบุรี

- โคกเจริญ จังหวัดลพบุรี

- โคกพนมดี จังหวัดชลบุรี

- บริเวณริมฝั่งแม่น้ำโขง อำเภอเชียงคาน จังหวัดเลย

 

4. ยุคโลหะ

ในยุคโลหะ บางชุมชนก็ได้พัฒนาเข้าสู่ยุคประวัติศาสตร์ เนื่องจากมีการสร้างตัวอักษรแทนเสียงในภาษาพูด เพื่อจารึกเรื่องราวได้แล้ว ทำให้คนรุ่นหลังสามารถศึกษาเรื่องราวในยุคนั้นได้ แต่ชุมชนที่ยังไม่มีการคิดประดิษฐ์ตัวอักษรก็ยังคงเป็นสมัยก่อนประวัติศาสตร์อยู่ แม้ว่าจะมีภาษาพูดใช้สื่อสารกันแล้วก็ตาม

ที่เรียกว่ายุคโลหะ ก็เพราะมนุษย์เริ่มรู้จักนำแร่โลหะที่พบในธรรมชาติมาใช้งานแทนเครื่องมือหิน เนื่องจากโลหะมีความเหนียวและหยุ่นมากกว่า ทำให้เครื่องมือมีความคงทนมากขึ้น ลับคมได้ง่ายกว่า และสามารถใช้ความร้อนเพื่อหลอมขึ้นรูปได้ตามต้องการ

โดยในระยะแรกมนุษย์นำทองแดงมาหลอมใช้งานก่อน ต่อมาจึงพบว่าหากผสมโลหะหลายชนิดลงไปในการหลอม เช่น ทองแดงผสมดีบุก ก็จะได้โลหะผสมที่แข็งแรงมากกว่าเดิม เรียกว่า “สำริด” และเกิดความนิยมใช้งานกันอย่างแพร่หลาย

จนกระทั่งมนุษย์รู้จักวิธีทำเตาเผาที่มีความร้อนสูงมากพอที่จะถลุง “เหล็ก” ได้ จึงเปลี่ยนความนิยมมาใช้เหล็กในการผลิตเครื่องมือและอาวุธแทน เพราะอาวุธเหล็กมาความแข็งแกร่งมากกว่าสำริด

ดังนั้น ยุคโลหะจึงแบ่งย่อยได้เป็น 2 ยุค คือ ยุคสำริด และยุคเหล็ก แต่การศึกษาทางโบราณคดีในประเทศ ยังไม่อาจแบ่งแยกช่วงเวลาระหว่างยุคสำริด และยุคเหล็กได้อย่างแน่ชัดในปัจจุบัน

อย่างไรก็ตาม ด้วยการใช้เครื่องไม้เครื่องมือโลหะ ทำให้ได้ผลผลิตมากขึ้น จึงเกิดการแลกเปลี่ยนค้าขายกับชุมชนอื่นๆ ส่งผลให้เกิดการขยายตัวและรวมตัวเป็นชุมชนที่ใหญ่โตขึ้น มีโครงสร้างทางสังคมที่ช่วยเหลือพึ่งพากันอย่างเป็นระบบ มีการสร้างคันดินและขุดคูน้ำ เพื่อป้องกันการรุกรานจากชุมชนอื่น อาวุธเหล็กยังช่วยในการทำสงครามขยายอำนาจแย่งชิงผู้คนและทรัพยากรอีกด้วย

นอกจากเครื่องมือ เครื่องประดับ และอาวุธแล้ว สำริดยังถูกหลอมเป็นเครื่องประกอบพิธีกรรมตามประเพณีและความเชื่อด้วย ซึ่งก็คือ “กลองมโหระทึกสำริด” ที่ใช้สำหรับพิธีกรรมขอฝน โดยพบกลองสำริดกระจัดกระจายในหลายแหล่งทั้งจีนตอนใต้ เวียดนาม ลาว และไทย ซึ่งกลองสำริดที่พบในไทยนั้นจัดอยู่ในกลุ่ม “วัฒนธรรมดงเซิน” (Dong Son Culture) ตามแหล่งที่พบครั้งแรกที่เวียดนาม

แหล่งโบราณคดีที่สำคัญของยุคโลหะ ได้แก่

- บ้านโนนนกทา จังหวัดขอนแก่น

- บ้านเชียง จังหวัดอุดรธานี

- โคกพนมดี จังหวัดชลบุรี

- บ้านดอนตาเพชร จังหวัดกาญจนบุรี

- บ้านเกตุกาย จังหวัดนครศรีธรรมราช