ตามหลักฐานทางโบราณคดีที่ค้นพบและเป็นที่ยอมรับกันในปัจจุบัน พบว่าประวัติศาสตร์ของชาติไทยสามารถสืบสาวย้อนไปได้ไกลถึง “อาณาจักรสุโขทัย” ซึ่งก่อตั้งขึ้นในพุทธศตวรรษที่ 18 สุโขทัยถือเป็นรากเหง้าทางวัฒนธรรมไทย ที่มีความโดดเด่นทั้งในด้านการเมืองการปกครอง คือ ระบบพ่อปกครองลูก และระบบธรรมราชา และในด้านเศรษฐกิจคือ ระบบการค้าเสรี

การสถาปนาอาณาจักรสุโขทัย

ข้อความในจารึกวัดศรีชุมบรรยายว่า เมื่อสิ้นรัชกาลของ พ่อขุนศรีนาวนำถุมแล้ว ขอมสบาดโขลญลำพง ได้เข้ามายึดครองเมืองสุโขทัย ต่อมา พ่อขุนผาเมืองเจ้าเมืองราด โอรสของพ่อขุนศรีนาวนำถุม และพระสหาย คือ พ่อขุนบางกลางหาว เจ้าเมืองบางยาง ได้ร่วมกันรบจนขับไล่ขอมสบาดโขลญลำพงออกไปได้สำเร็จ จากนั้น พ่อขุนผาเมืองได้ยกให้พ่อขุนบางกลางหาวปกครองเมืองสุโขทัย และศรีสัชนาลัยต่อไป และเฉลิมพระนามพ่อขุนบางกลางหาวว่า “ศรีอินทราทิตย์” โดยทรงเป็นปฐมกษัตริย์ราชวงศ์พระร่วง แห่งกรุงสุโขทัย นับแต่พุทธศักราชที่ 1792 เป็นต้นมา

อาณาจักรสุโขทัยมีกษัตริย์ปกครอง 9 พระองค์ ก่อนที่จะถูกรวมเข้ากับอาณาจักรอยุธยาอย่างเบ็ดเสร็จในปี พ.ศ. 1981 มีลำดับการครองราชย์ดังนี้

- พ่อขุนศรีอินทราทิตย์

- พ่อขุนบานเมือง

- พ่อขุนรามคำแหงมหาราช

- พระยาเลอไทย

- พระยางั่วนำถุม

- พระมหาธรรมราชาที่ 1 (ลิไทย)

- พระมหาธรรมราชาที่ 2 (ลือไทย)

- พระมหาธรรมราชาที่ 3 (ไสลือไทย)

- พระมหาธรรมราชาที่ 4 (บรมปาล)

พัฒนาการทางด้านเศรษฐกิจและการเมืองการปกครอง

ในด้านเศรษฐกิจ สมัยสุโขทัยมีแหล่งซื้อขายแลกเปลี่ยนสินค้าเรียกว่า “ปสาน” สินค้าออกที่สำคัญ ได้แก่ ของป่า เครื่องสังคโลก ประชาชนสามารถค้าขายอย่างเสรี เจ้าเมืองไม่เก็บภาษีผ่านด่านหรือ “จังกอบ”

การเมืองการปกครองในสมัยสุโขทัยตอนต้นนั้น มีการปกครองแบบ “ปิตุราชา” หรือพ่อปกครองลูก ใครเดือดร้อนสามารถไปสั่นกระดิ่งเพื่อร้องทุกข์ต่อพ่อขุนได้โดยตรง ต่อมาในสมัยสุโขทัยตอนปลาย เปลี่ยนแปลงมาเป็นแบบ “ธรรมราชา” คือกษัตริย์ผู้ทรงธรรม 10 ประการ (ทศพิธราชธรรม) ตามหลักของพระพุทธศาสนา