ผังมโนทัศน์สาระการเรียนรู้

1. แคว้นโยนกเชียงแสน
ตำนานสิงหนวัติ เล่าถึง ท้าวเทวกาลครองกรุงราชคฤห์ มีโอรส 30 องค์ แยกย้ายกันไปสร้างบ้านเมือง พระโอรสองค์หนึ่ง พระนามว่า สิงหนวัติ ได้สร้างเมืองชื่อ นาคพันธุสิงหนวัตินคร ตั้งตนเป็นกษัตริย์ ปราบปรามพวกกล๋อมหรือขอมดำ แล้วยึดบ้านเมืองไว้ เปลี่ยนชื่อเป็น โยนกนครราชธานีศรีช้างแส่น ต่อมาเรียกว่า เชียงแสน สมัยพระมหาชัยชนะ เกิดแผ่นดินไหว ผู้คนล้มตายเกือบหมด ส่วนชาวบ้านที่รอดตายรวมตัวกันสร้างเมืองใหม่ริมฝั่งแม่น้ำโขง ชื่อว่า เวียงปรึกษา มีขุนคลังเป็นเจ้าเมือง มีลูกหลานปกครองต่อมาอีก 100 ปี

2. แคว้นหิรัญนครเงินยาง ปลายพุทธศตวรรษที่ 13–พ.ศ. 1839
ตำนานเมืองเชียงใหม่ กล่าวถึงแคว้นหิรัญนครเงินยาง หรือแคว้นเงินยางเชียงแสนว่า ปู่เจ้าลาวจกเป็นหัวหน้าผู้คนบนดอยตุง ได้นำบริวารลงมาสร้างเมืองหิรัญนครบริเวณลุ่มแม่น้ำกก ตั้งราชวงศ์ลวจังกราช หรือราชวงศ์ลาวขึ้น สร้างอำนาจโดยส่งโอรสไปสร้างเมืองใหม่และอาศัยการอภิเษกสมรสกับเมืองอื่น ๆ ตำนานเมืองเชียงใหม่ ระบุว่าราชวงศ์ลวจังกราชปกครองถึงกษัตริย์องค์ที่ 24 คือ พระยาลาวเมง มีพระโอรส คือ พระยามังราย ต่อมาพระยามังรายได้ตั้งอาณาจักรล้านนาและราชวงศ์มังรายขึ้น แคว้นจึงถูกรวมเป็นอาณาจักรล้านนา

3. แคว้นพะเยา พ.ศ. 1640–1881
แคว้นพะเยาตั้งเมื่อ พ.ศ. 1640 บริเวณลุ่มน้ำอิง มีศูนย์กลางอำนาจอยู่ที่เมืองพะเยา สืบเชื้อสายมาจากปู่เจ้าลาวจก ขุนจอมธรรม ได้สร้างเมืองใหม่ คือ เมืองพะเยา แล้วขึ้นเสวยราชย์เป็นปฐมกษัตริย์แห่งแคว้นพะเยา มีกษัตริย์ปกครองต่อมาอีกหลายองค์ จนถึงองค์ที่ 11 มีพระนามว่า พระยางำเมือง เมื่ออายุ 16 ปี พระราชบิดาส่งไปเรียนที่สำนักสุกันตฤษี ณ เมืองละโว้ (ลพบุรี) ได้เป็นศิษย์ร่วมสำนักกับพ่อขุนรามคำแหง และพระยามังราย เมื่อสิ้นพระยามังราย กษัตริย์องค์ต่อมาของอาณาจักรล้านนา มิได้มีมิตรไมตรีกับพะเยา ล้านนาร่วมมือกับเจ้าเมืองน่านยกทัพมาตี ใน พ.ศ. 1881 พะเยาจึงตกเป็นส่วนหนึ่งของล้านนา

4. อาณาจักรล้านนา พ.ศ. 1839–2442
     4.1 พระยามังรายผู้ตั้งอาณาจักรล้านนา หลังจากขึ้นครองราชย์ มีพระประสงค์จะสร้างอาณาจักรให้ยิ่งใหญ่ จึงรวมเมืองต่าง ๆ ไว้ในอำนาจ ย้ายราชธานีมายังเมืองเมืองเชียงราย เมืองฝาง และได้สร้างเวียงกุมกาม ต่อมาสร้างราชธานีใหม่ว่า นพบุรีศรีนครพิงค์เชียงใหม่ ถือว่าเป็นจุดเริ่มต้นของอาณาจักรล้านนา ทรงเป็นปฐมกษัตริย์ของราชวงศ์มังราย

     4.2 กษัตริย์ราชวงศ์มังราย อาณาจักรล้านนามีกษัตริย์ราชวงศ์มังรายปกครองต่อมาอีก 19 องค์ ก่อนตกเป็นประเทศราชของพม่าใน พ.ศ. 2101 ทรงพระราชกรณียกิจที่สำคัญหลายพระองค์ แต่จะกล่าวถึงเพียง 2 องค์ คือ
พระเจ้ากือนา กษัตริย์องค์ที่ 6 (พ.ศ. 1898–1928) มีพระราชกรณียกิจที่สำคัญ คือ รับเอาพระพุทธศาสนาแบบลังกาวงศ์จากอาณาจักรสุโขทัยเข้ามา และทรงสร้างพระเจดีย์บรรจุพระบรมสารีริกธาตุบนดอยสุเทพ
พระเจ้าติโลกราช กษัตริย์องค์ที่ 9 (พ.ศ. 1984–2030) เป็นกษัตริย์ที่ทรงเดชานุภาพมากที่สุด ทรงสร้างความมั่นคงและขยายอาณาเขตออกไปอย่างกว้างขวาง และทรงทำสงครามกับอยุธยาตั้งแต่ พ.ศ. 2003–2017
     4.3 ความเจริญรุ่งเรืองสมัยราชวงศ์มังราย (พ.ศ. 1839–2101)
          1. เศรษฐกิจ เชียงใหม่เป็นศูนย์กลางการค้าระหว่างเมืองที่อยู่เหนือเชียงใหม่ขึ้นไปกับเมืองทางใต้และตะวันตก
          2. กฎหมาย มังรายศาสตร์ มีเนื้อหาหลายเรื่อง เช่น โทษของการหนีศึก การสร้างไร่นา เป็นต้น
          3. ศาสนา มีการสังคายนาพระไตรปิกฎที่วัดมหาโพธาราม (วัดเจ็ดยอด) สมัยของพระเจ้าติโลกราช นับเป็นการสังคายนาครั้งที่ 8 ของโลก และครั้งแรกของเอเชียตะวันออกเฉียงใต้
          4. ศิลปกรรม ระยะแรกมีพื้นฐานจากศิลปะหริภุญชัยผสมกับศิลปะพม่าหรือพุกาม ต่อมารับอิทธิพลจากสุโขทัย ทั้งพระพุทธศาสนาแบบลังกาวงศ์และศิลปะมาพร้อมกัน
               1) พระพุทธรูป รุ่นแรกสร้างก่อนตั้งเชียงใหม่ พบที่เมืองเชียงแสน มีลักษณะเด่น คือ พระวรกายอวบอ้วน พระพักตร์ค่อนข้างแป้น หลังจากรับอิทธิพลสุโขทัยแล้ว มีลักษณะเด่น คือ พระวรกายลดความอวบอ้วนลง พระพักตร์รูปไข่

               2) เจดีย์ มี 3 แบบ คือ
                    (1) แบบทรงปราสาทยอด เช่น เจดีย์หลวงที่วัดเจดีย์หลวงโชติการาม จังหวัดเชียงใหม่ ศิลปะหริภุญชัย และอาจได้รับอิทธิพลศิลปะพุกามด้วย

                    (2) แบบทรงระฆัง หรือทรงกลมแบบลังกา เช่น พระบรมธาตุหริภุญชัย จังหวัดลำพูน เจดีย์แบบนี้เป็นเอกลักษณ์ของศิลปะล้านนา เดิมสร้างเป็นมณฑป มาสร้างเป็นทรงเจดีย์ระฆังครอบสมัยล้านนา

                    (3) แบบเบ็ดเตล็ด มีลักษณะต่างจาก 2 แบบที่กล่าวมาแล้ว เช่น วิหารเจ็ดยอด วัดมหาโพธาราม (วัดเจ็ดยอด) ยอดตรงกลางเป็นรูปศิขร ซึ่งจำลองมาจากยอดมหาวิหารพุทธคยาในอินเดีย

          5. ตัวอักษร เป็นภูมิปัญญาที่สำคัญที่สุดอย่างหนึ่งของล้านนา พระยามังรายทรงประดิษฐ์อักษรที่เรียกว่า อักษรธรรม โดยดัดแปลงมาจากตัวอักษรมอญ
          6. วรรณกรรม ส่วนใหญ่ พระภิกษุเป็นผู้แต่ง เรื่องที่สำคัญ ได้แก่ ชินกาลมาลีปกรณ์ จามเทวีวงศ์ สิหิงคนิทาน และตำนานมูลศาสนา
     4.4 ล้านนาหลังสิ้นราชวงศ์มังราย ปลายสมัยราชวงศ์มังราย ล้านนาอ่อนแอมาก ถูกรุกรานจาก อยุธยา ไทยใหญ่ และพม่า ในที่สุดก็ถูกพม่ายึดโดยพระเจ้าบุเรงนอง
สมัยธนบุรี เจ้ากาวิละและพญาจ่าบ้าน (บุญมา) ผู้นำล้านนา ต้องการเป็นอิสระจากพม่าจึงสวามิภักดิ์ ต่อสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ยึดเชียงใหม่ได้สำเร็จในพ.ศ. 2317 สมเด็จพระเจ้าตากสินจึงโปรดเกล้าฯ ให้เจ้ากาวิละเป็นเจ้าเมืองลำปาง และพญาจ่าบ้านเป็นเจ้าเมืองเชียงใหม่
ปลายสมัยธนบุรี เชียงใหม่ถูกทิ้งร้าง สมัยรัชการที่ 1 โปรดเกล้าฯ ให้เจ้ากาวิละไปเป็นเจ้าเมืองเชียงใหม่ แทนพญาจ่าบ้านที่เสียชีวิต ต่อมากองทัพล้านนาร่วมกับกองทัพจากกรุงเทพฯ ขับไล่พม่าที่ครอบครองเชียงแสน สำเร็จใน พ.ศ. 2347 เป็นการกำจัดอิทธิพลของพม่าออกจากล้านนาอย่างสิ้นเชิง ล้านนาเป็นประเทศราชของไทยเรื่อยมา จนกระทั่งถูกรวมเข้าอาณาจักรไทยใน พ.ศ. 2442 สมัยรัชกาลที่ 5

5. อาณาจักรสุโขทัย พ.ศ. 1792–2006
พ่อขุนศรีนาวนำถุมมีโอรส 2 องค์ คือ พ่อขุนผาเมืองและพระยาคำแหงพระราม พ่อขุนผาเมืองอภิเษกกับนางสุขรมหาเทวี ธิดาแห่งกษัตริย์เขมร จึงได้รับอำนาจราชสิทธิ์ คือ ได้รับพระราชทานพระแสงขรรค์ชัยศรี และได้รับพระราชทานนามว่า กมรเตงอัญศรีอินทรบดินทราทิตย์
หลังจากพ่อขุนศรีนาวนำถุมสิ้นพระชนม์ ขอมสบาดโขลญลำพงขุนนางเขมร ได้ยึดเมืองสุโขทัยไว้ พ่อขุนผาเมืองร่วมมือกับพ่อขุนบางกลางหาวพระสหายขับไล่เขมรออกไป จากนั้นพ่อขุนผาเมืองได้แต่งตั้ง พ่อขุนบางกลางหาวเป็นผู้ปกครองสุโขทัย เมื่อ พ.ศ.1792 และทรงมีพระนามว่า พ่อขุนศรีอินทราทิตย์ ปฐมกษัตริย์แห่งราชวงศ์พระร่วง อาณาจักรสุโขทัยดำรงอยู่ 214 ปี ก็ถูกรวมเข้ากับอาณาจักรอยุธยาใน พ.ศ. 2006

6. แคว้นสุพรรณภูมิ พุทธศตวรรษที่ 18–พ.ศ. 1893
สุพรรณภูมิเป็นแคว้นขนาดใหญ่ที่มีความเจริญรุ่งเรือง มีศูนย์กลางอยู่ที่เมืองสุพรรณภูมิ มีเมืองต่าง ๆ ที่อยู่แถบแม่น้ำท่าจีน แม่กลอง เพชรบุรี และแม่น้ำน้อยอยู่ใต้อำนาจ แคว้นสุพรรณภูมิเคยเป็นเมืองขึ้นของสุโขทัยในสมัยพ่อขุนรามคำแหงมหาราช มีวัฒนธรรมและการปกครองคล้ายกับละโว้ นับถือทั้งพระพุทธศาสนานิกายเถรวาทและมหายาน ในพ.ศ.1893 พระเจ้าอู่ทองรวมแคว้นละโว้กับแคว้นสุพรรณภูมิ ตั้งเป็นอาณาจักรอยุธยา

7. อาณาจักรอยุธยา พ.ศ. 1893–2310
อาณาจักรอยุธยาเกิดจากการรวมตัวกันระหว่างแคว้นละโว้กับแคว้นสุพรรณภูมิ ปฐมกษัตริย์ คือ สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1 (พระเจ้าอู่ทอง) มีแม่น้ำ 3 สายไหลผ่าน คือ แม่น้ำเจ้าพระยา แม่น้ำป่าสัก และแม่น้ำลพบุรี จึงเป็นผลดีต่อเศรษฐกิจ ทำให้มีความเจริญก้าวหน้าอย่างรวดเร็ว เป็นอาณาจักรใหญ่ที่มีอำนาจอาณาจักรหนึ่ง
อาณาจักรอยุธยา มีกษัตริย์ปกครอง 5 ราชวงศ์ รวม 33 พระองค์ มีพระมหากษัตริย์องค์สำคัญ เช่น
สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ (พ.ศ. 1991–2031) ทรงปฏิรูปการปกครอง สมเด็จพระนเรศวรมหาราช (พ.ศ. 2133–2148) ทรงประกาศอิสรภาพจากพม่า ทรงมีพระเดชานุภาพและสามารถขยายดินแดนได้กว้างใหญ่กว่ารัชสมัยใด ๆ
สมเด็จพระนารายณ์มหาราช (พ.ศ. 2199–2231) ทรงมีพระปรีชาสามารถด้านความสัมพันธ์กับต่างประเทศ
กรุงศรีอยุธยาเสียกรุงให้แก่พม่าครั้งที่ 2 ใน พ.ศ. 2310 จึงทำให้อาณาจักรอยุธยาล่มสลาย

คำสำคัญ
โยนกเชียงแสน
สิงหนวัติ
หิรัญนครเงินยาง
ล้านนา
กมรเตงอัญศรีอินทรบดินทราทิตย์
สุพรรณภูมิ

แหล่งที่มาของเนื้อหา : สำนักพิมพ์วัฒนาพานิช www.wpp.co.th