ผังมโนทัศน์สาระการเรียนรู้

1. ภูมิปัญญาสมัยอยุธยาและธนบุรี

1. การควบคุมกำลังคน คือ “ระบบไพร่” จะต้องขึ้นสังกัดมูลนาย นอกจากนี้ยังอาศัยความเชื่อเรื่องกษัตริย์เป็นสมมติเทพมาสร้างบารมีให้ผู้ปกครองอีกด้วย

2. อาหารการกิน อยุธยาและธนบุรีอยู่ในพื้นที่ที่อุดมสมบูรณ์เหมาะแก่การปลูกข้าว คนในสมัยอยุธยานำปลามาทำปลาร้า ปลาเค็ม เป็นภูมิปัญญาคนไทยที่รับประทานมาจนถึงทุกวันนี้

ท้าวทองกีบม้า นำขนมโปรตุเกสดัดแปลงเป็นขนมไทย ที่รู้จักกันดี เช่น ฝอยทอง ทองหยิบ ถือเป็นภูมิปัญญาที่นำ 2 วัฒนธรรมมาผสมผสานกลายเป็นเอกลักษณ์ของตนเอง

3. บ้านเรือน ผู้คนสร้างบ้านเรือนไม่ซับซ้อน โดยใช้วัสดุธรรมชาติที่หาได้ง่าย

4. การแพทย์ การรักษาโรคภัยไข้เจ็บจะใช้สมุนไพรพื้นบ้าน ตำราโอสถพระนารายณ์

5. เงินตรา ใช้เงินพดด้วง ซึ่งมีตราประจำแผ่นดินและตราประจำรัชกาล

2. ศิลปวัฒนธรรมไทยสมัยอยุธยาและธนบุรี

โดยแบ่งออกเป็น 4 แขนงใหญ่ ดังนี้

2.1 ศิลปกรรม

1. สถาปัตยกรรมในสมัยอยุธยา แบ่งได้ 4 ยุค คือ

ยุคที่ 1 ตั้งแต่สมัยสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1 (พระเจ้าอู่ทอง) จนสิ้นสมัยพระบรมราชาธิราชที่ 2 (เจ้าสามพระยา) ไทยได้รับอิทธิพลจากศิลปะเขมร

ยุคที่ 2 ตั้งแต่สมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถจนสิ้นสมัยพระอาทิตยวงศ์ นิยมสร้างเจดีย์ลังกาแบบสุโขทัย ดัดแปลงให้ชะลูดกว่า เช่น พระเจดีย์ใหญ่ 3 องค์วัดพระศรีสรรเพชญ์

ยุคที่ 3 ตั้งแต่สมัยสมเด็จพระเจ้าปราสาททองจนสิ้นสมัยสมเด็จพระสรรเพชญ์ที่ 9 (พระเจ้าท้ายสระ) รับเอาวัฒนธรรมเขมรเข้ามาใหม่

ยุคที่ 4 ตั้งแต่สมัยสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศจนสิ้นสมัยอยุธยา เน้นบูรณะวัดเก่าเป็นหลัก

นอกจากนี้สมัยอยุธยามีการสร้างสถาปัตยกรรมแบบตะวันตก เช่น พระราชวังนารายณ์ราชนิเวศน์ สร้างเป็นตึกสองชั้นแบบตะวันตก

2. ประติมากรรมอยุธยาได้รับอิทธิพลศิลปะแบบทวารวดี เป็นศิลปะแบบมอญและลพบุรีผสมผสานกัน เรียกว่า ศิลปะแบบอู่ทอง พระพุทธรูปแบบอู่ทองจะมีพระพักตร์ค่อนข้างเหลี่ยม

ในช่วงอยุธยาตอนปลายนิยมสร้างพระพุทธรูปทรงเครื่องมี 2 แบบ คือ แบบทรงเครื่องใหญ่ ทรงมงกุฎยอดแหลม และทรงเครื่องน้อย

3. จิตรกรรมเป็นศิลปะที่เกี่ยวข้องกับพระพุทธศาสนา เช่น ภาพพุทธประวัติ โดยรับอิทธิพลจากศิลปะแบบลพบุรี สุโขทัย และลังกาผสมกัน

4. ประณีตศิลป์งานที่สำคัญคือ เครื่องไม้จำหลัก ลายรดน้ำ เครื่องมุก เครื่องถม และเครื่องทองประดับ

2.2 ดนตรีและนาฏศิลป์

1. ดนตรี

วงดนตรีที่เกิดขึ้นใหม่ในสมัยอยุธยา ได้แก่

1) วงมโหรี ประกอบด้วยเครื่องดนตรี 4 ชิ้น ได้แก่ กระจับปี่ ซอสามสาย โทน และกรับพวง และได้เพิ่มรำมะนา ขลุ่ย และฉิ่งในภายหลัง ผู้เล่นเป็นผู้หญิงทั้งหมด

2) วงเครื่องสาย ประกอบด้วยเครื่องดนตรี ได้แก่ ซอ ขลุ่ย จะเข้ และเครื่องดนตรีที่ให้จังหวะ คือ โทน ฉิ่ง

2. นาฏศิลป์ตั้งแต่สมัยสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1 นาฏศิลป์ที่แสดง เช่น หนังใหญ่ ระบำ ซึ่งมีมาตั้งแต่สุโขทัย และยังมีการแสดงอีก 2 ชนิดที่ปรากฏในงานพิธีและยังเป็นต้นกำเนิดท่ารำของไทย ได้แก่ โมงครุ่ม กุลาตีไม้ “โขน” และ “ละคร” ปรากฏอย่างเป็นทางการในสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช

ละคร มีอยู่ 3 ประเภท ได้แก่

1) ละครชาตรี มีผู้แสดง 3 คน คือ ตัวพระ ตัวนาง ตัวตลก เป็นละครที่เก่าแก่ที่สุดของไทย

2) ละครนอก ดัดแปลงมาจากละครชาตรี และเพิ่มตัวละคร

3) ละครใน ผู้แสดงเป็นนางในหรือนางรำในราชสำนัก มุ่งเน้นความถูกต้องสวยงาม

2.3 วรรณกรรม

หลังจากเสียกรุงครั้งที่ 2 วรรณกรรมสมัยอยุธยาถูกทำลายไปมาก เหลือเพียง 40–50 เรื่อง เรื่องที่สำคัญมีดังนี้ ลิลิตโองการแช่งน้ำ มหาชาติคำหลวง ลิลิตยวนพ่าย ลิลิตพระลอ จินดามณี พระราชพงศาวดารกรุงเก่าฉบับหลวงประเสริฐฯ สมุทรโฆษคำฉันท์ กาพย์เห่เรือ

พระเจ้าตากสินมหาราชทรงพระราชนิพนธ์บทละครเรื่องรามเกียรติ์ รวม 4 ตอน และสนับสนุนให้กวีสร้างวรรณกรรม เช่น หลวงสรวิชิต (หน) แต่งลิลิตเพชรมงกุฎ โดยนำเค้าเรื่องส่วนหนึ่งมาจากเวตาลปัญจวิงศติ

2.4 ประเพณี

1. ประเพณีในราชสำนักได้รับอิทธิพลมาจากศาสนาพราหมณ์–ฮินดู

พระราชพิธีบรมราชาภิเษก

พระราชพิธีถือน้ำพิพัฒน์สัตยา

2. ประเพณีพระราชพิธีสิบสองเดือนได้แก่

เดือนอ้ายพระราชพิธีไล่เรือ

เดือน 5 พระราชพิธีสงกรานต์

เดือน 6 พระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ

เดือน 8 พระราชพิธีถวายเทียนพรรษา

เดือน 9 พระราชพิธีพิรุณศาสตร์ (ขอฝน)

เดือน 10 พระราชพิธีสารท

เดือน 11 พระราชพิธีแข่งเรือ

เดือน 12 พระราชพิธีจองเปรียงลดชุดลอยโคม

3. ประเพณีทางศาสนาเป็นประเพณีที่ปฏิบัติในวันสำคัญทางศาสนา เช่น บวช ทอดกฐิน

นอกจากนี้ยังเกิดการผสมผสานระหว่างพระพุทธศาสนาและศาสนาพราหมณ์–ฮินดู กลายเป็นประเพณี เช่น การโกนจุก พิธีแต่งงาน ทำขวัญเดือน

คำสำคัญ

ท้าวทองกีบม้า

วัดพระศรีสรรเพชญ์

ทรงเครื่องทองใหญ่

ทรงเครื่องน้อย

วงมโหรี

วงเครื่องสาย

โมงครุ่ม

กุลาตีไม้

ละครชาตรี

ละครนอก

ละครใน

พระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ

พระราชพิธีถือน้ำพิพัฒน์สัตยา

พระราชพิธีพิรุณศาสตร์

พระราชพิธีจองเปรียง

แหล่งที่มาของเนื้อหา : สำนักพิมพ์วัฒนาพานิช www.wpp.co.th