แต่แค้นจิตต์พระบิดานี้น่าชัง รักฝรั่งนี่กระไรจะให้คืน
ให้ลูกยามาถามความพระแม่ ว่าตามแต่ประดิพัทธไม่ขัดขืน
พระมารดาอย่าฟังจงยั่งยืน ว่าไม่คืนไปลังกาจะว่าไร
ถึงฝรั่งคั่งแค้นแม้นจะรบ ไม่หลีกหลบเลยพระองค์อย่างสงไสย
จะสังหารผลาญชีวันให้บรรไลย ว่าแต่ใจของพระแม่จะแชเชือน ฯ
* นางฟังความยามวิโยคยิ่งโศกซ้ำ ให้แค้นคำพระอภัยใครจะเหมือน
เสียแรงหวังตั้งจิตต์ไม่บิดเบือน มาแชเชือนเสียไม่รับให้อับอาย
แต่แรกเล่าเขาว่าผัวเป็นชั่วช้า จะเอาหน้าไว้ที่ไหนน่าใจหาย
มิขออยู่สู้สิ้นชีวาวาย พลางฟูมฟายชลนาแล้วพาที
กรรมของแม่แน่แล้วลูกแก้วเอ๋ย ไม่ควรเลยสาระพัดจะบัดสี
เขาเลื่องลืออึ้ออึงถึงเพียงนี้ ตายเสียดีกว่าอยู่รับอัปมาน
ช่างกระไรใจคอพระพ่อเจ้า พูดกับเราไว้แต่ก่อนล้วนอ่อนหวาน
เป็นน่าแค้นแสนเสียดายสายสังวาลย์ จะให้ทานเสียก็ดีไม่มีไภย
แล้วนางถอดธำมรงค์ของทรงยศ ให้โอรสร่ำว่าน้ำตาไหล
แหวนนี้เจ้าเอามาแต่ผู้ใด เอาไว้ให้ท่านเถิดพ่อจะขอลา
อัปยศอดสูอยู่ไม่รอด จะม้วยมอดเสียมิให้ใครเห็นหน้า
แล้วชักกฤชคิดจะตายวายชีวา พระลูกยาแย่งยุดนางฉุดชิง ฯ
* กุมาราว่าดูเอาเจ้าแม่เอ๋ย กระไรเลยใจจิตต์ผิดผู้หญิง
ฉวยกระชากจากนางแล้วขว้างทิ้ง แค้นจริงจริงใจคอใช่พอดี
พระบิดาให้ถามดูตามชื่อ ควรแล้วหรือแม่จะตายให้อายผี
ถึงมาดแม้นแค้นบิดาไม่ปราณี ลูกยังมีแม่ก็ไม่อาไลยเลย ฯ
* นางกอดบุตรสุดฝืนสอื้นไห้ เหลืออาไลยแล้วพ่อคุณของแม่เอ๋ย
เหมือนหญิงร้ายชายชังไม่หวังเชย จะแหงนเงยดมนุษย์ก็สุดอาย
ถึงม้วยแล้วแก้วตาอย่าปรารภ จะขอพบสุดสวาทเหมือนมาดหมาย
ขอให้พ่อก่อเกิดกับร่างกาย ได้กินสายกษิรามารดาเดียว
เจ้ารักแม่แม่ก็รู้อยู่ว่ารัก มิใช่จักลืมคุณทำฉุนเฉียว
แต่เหลืออายหลายสิ่งจริงจริงเจียว เป็นหญิงเดียวชายสองต้องหมองมัว
เมื่อแรกเราเล่าบอกเขาออกอื้อ อ้างเอาชื่อพระบิดาว่าเป็นผัว
ครั้นคู่เก่าเขามารับก็กลับกลัว แกล้องออกตัวให้มาถามว่าตามใจ
จึงเจ็บจิตต์คิดแค้นแม้นจะอยู่ ก็อดสูเสียสัตยต้องตัดไษย
กรรแสงพลางทางสอื้นขืนอาไลย พระชลไนยน์ไหลซาบอาบพักตรา ฯ
* สินสมุทรสุดแสนสงสารแม่ อุส่าห์แก้แทนบิดรชะอ้อนว่า
ที่จริงจิตต์บิตุเรศร์ของลูกยา ไม่รู้ว่าเราจะอ้างเอาอย่างนั้น
จึงให้ถามตามซื่ออย่างถือโทษ ถึงจะโกรธก็แต่ว่าอุส่าห์กลั้น
เขาไปแล้วลูกจะว่าสาระพัน แม่เชื่อฉันเถอะนะจ๋าอย่าเพื่อตาย
แหวนวงนี้ที่ท่านวานฉันมาให้ จงเก็บไว้ต่อว่าอย่าให้หาย
ถ้าที่นี้มิรับยังกลับกลาย จะทวงสายสังวาลย์เก่าของเรามา
ถึงงอนง้อก็ฉันไม่พันผูก อยู่แม่ลูกตามทีประสีประสา
สอพลอยพลางทางปรนมบังคมลา ลุกออกมากวักพระหัตถ์ตรัสเรียกน้อง
แม่อรุณรัศมีมานี่หน่อย แล้วจึงค่อยกระซิบสั่งกันทั้งสอง
ไปอยู่เป็นเพื่อป้าหนาแม่น้อง จะขัดข้องฆ่าชีวันให้บรรไลย ฯ
* นางอรุณรัศมีฟังพี่เล่า ว่าแม่เจ้าเอ๋ยกรรมจะไฉน
ลูกตายจริงวิ่งมาหาป้าสะใภ้ บังคมไหว้วอนถามตามสงกา ฯ
* สินสมุทรออกมานั่งบัลลังก์นอก แล้วแกล้งบอกตามจิตต์ประดิษฐ์ว่า
แม่สุวรรณมาลีมิอยากมา แล้วก็ว่าไม่รู้จักมิยักไป ฯ
* อุศเรนเห็นทำนองจะข้องขัด ยิ่งกลุ้มกลัดกล่าวแกล้งแถลงไข
อาบน้ำร้อนก่อนเจ้าข้าเข้าใจ เมื่อไม่ให้แล้วก็ว่าสาระพัน
บิดาเจ้าเล่าก็รู้อยู่เต็มจิตต์ มิใช่คิดโหยกเหยกมาแษกสรรค์
ได้ขอสู่ผู้ใหญ่ท่านให้ปั่น นางสุวรรณมาลีนี้ของเรา
จึงต้องตามทรามสงวนนวลหงส์ ได้รับองค์พระอภัยมาให้เจ้า
เจ้าชอบแต่คืนองค์นางนงเยาว์ มาให้เราจึงจะต้องทำนองใน ฯ
* สินสมุทรพูดจาประสาเด็ก ถึงเราเล็กก็ไม่ส่งอย่าสงไสย
รับบิดามาก็ช่างใครเป็นไร หรือข้าใช้สอยเจ้าให้เอามา
เราตามติดบิตุรงค์ก็คงพบ ไม่รักคบคนนอกพระศาสนา
เจ้าเลิกทัพกลับหลังไปลังกา จะได้หาเมียงามเอาตามใจ
ที่ตรงนี้มิได้คืนอย่าขืนแค่น ถึงจะแสนโศกาเลือดตาไหล
ก็ตายเปล่าเราไม่ยักให้ใครไป อย่ากวนใจจู้จี้ข้าขี้คร้าน ฯ
* อุศเรนคั่งแค้นแสนพิโรธ แกล้งกลั้นโกรธตรัสประภาษด้วยอาจหาญ
ตัวของเจ้าเยาว์ยังกำลังพาล เหมือนหนึ่งหลานลามลวนไม่ควรเลย
อันเรากับพระอภัยได้ให้สัตย์ ไม่ข้องขัดกันทุกสิ่งจริงเจ้าเอ๋ย
จึงงอนง้อขอกันฉันคุ้นเคย อย่าเยาะเย้ยเลยเจ้าไม่เข้ายา
แล้วว่ากับพระอภัยวิไลยลักษณ์ น้องก็รักภูวเรศน์เหมือนเชษฐา
พระก็รู้อยู่กับใจแต่ไรมา จะเมตตาหรืออย่างไรอย่าได้พราง ฯ
* พระฟังคำอ้ำอึ้งตลึงคิด จะเบือนบิดป้องปัดก็ขัดขวาง
สงสารลูกเจ้าลังกาจึงว่าพลาง เราเหมือนช้างงางอกไม่หลอกลวง
ถึงเลือดเนื้อเมื่อน้องต้องประสงค์ พี่ก็คงยอมให้มิได้หวง
แต่ลูกเต้าเขาไม่เหมือนคนทั้งปวง จะใช้ช่วงชิงให้ไปกระนั้น
พี่ว่าเขาเขาก็ว่ามากระนี้ มิใช่พี่นี้จะแกล้งแสร้งเษกสรรค์
เพราะเหตุเขารักใคร่อาไลยกัน ค่อยผ่อนผันพูดจาอย่าราคี
แล้วตรัสบอกลูกน้อยกลอยสวาท เจ้าหน่อเนื้อเชื้อชาติดังราชสีห์
อันรักษาศีลสัตย์กัตเวที ย่อมเป็นที่สรรเสริญเจริญคน
ทรลักษณ์อักตัญญูตาเขา เทพเจ้าก็จะแช่งทุกแห่งหน
ให้ทุกข์ร้อนงอนหง่อทรพล พระเวทมนต์เสื่อมคลายทำลายยศ
เพราะบิดามาด้วยอุศเรนนี้ คุณเขามีมากล้นพ้นกำหนด
เจ้าทำผิดก็เหมือนพ่อทรยศ จงออมอดเอ็นดูพ่อแต่พองาม ฯ
* สินสมุทรสุดจะคิดถึงบิตุเรศร์ ไม่สังเกตกลศึกให้นึกขาม
ศรีสุวรรณครั้นเห็นหลานจะเบาความ จึงตอบตามถ้อยคำพอนำทาง
จะถือโทษโกรธไปก็ไม่ชอบ ถึงจะมอบให้ก็คงจะขัดขวาง
ด้วยหญิงชายอายจิตต์คิดระคาง ที่ไหนนางจะยอมไปเหมือนใจจง
ถ้าแม้นพี่น้องนางมาด้วย จะได้ช่วยฝากฝังดังประสงค์
แต่ใจนางนฤมลนั้นจนใจ จะว่าใครขัดข้องก็ตรองดู ฯ
* อุศเรนเจนจัดจึงตรัสตอบ พระว่าชอบหญิงกับชายอายอดสู
แต่เข้าหอพ่อแม่ให้เลี้ยงดู คงเป็นคู่แล้วยังไม่ใคร่จะยอม
อันนางนี้ที่จะให้ว่าไปด้วย ก็เขินขวยเพราะไม่เคยเชยถนอม
ถ้าแม้นให้ไปประโลมค่อยโน้มน้อม ก็คงยอมพระก็รู้อยู่แก่ใจ
* ศรีสุวรรณชั้นเชิงฉลาดแหลม จึงเยื้อนแย้มยิ้มย่องสนองไข
จะโลมเล้าเยาวมาลย์ประการใด ตามแต่ใจจะถนัดไม่ขัดกัน
แม้นโฉมยงปลงใจจะไปด้วย จะได้ช่วยกันไปส่งลงกำปั่น
นี่และงามตามตรงเหมือนพงศ์พันธุ์ จะให้ฉันช่วยฉุดนั้นสุดใจ ฯ
* อุศเรนฟังคำทำหัวเราะ พระพูดเพราะพร่ำว่าอัชฌาไสย
แต่เช่นนั้นนั่นก็เหมือนไม่ให้ไป พูดทำไมว่าจะช่วยให้ป่วยการ
อันนารีนี้เป็นของต้องประสงค์ หรือพระองค์เจตนาเร่งว่าขาน
จงโปรดว่ามาให้เสร็จสำเร็จการ อย่าหน่วงนานน้องจะได้ครรไลลา ฯ
* ศรีสุวรรณกับพระพี่มีคำตอบ จึงว่าคิดผิดระบอบเป็นนักหนา
ถึงจะบอกออกเหมือนท่านจำนรรจา ใครจะมาว่ากับใครอย่างไรมี
นี่รักกันฉันจึงว่าประสาซื่อ ควรแล้วหรือพูดรังเกียจมาเสียดสี
เมื่อนึกแหนงแคลงความก็ตามที ฉันกับพี่ก็มิใช่ว่าได้นาง
สินสมุทรนั้นและเขาเป็นเจ้าของ ตามทำนองแต่ถนัดไม่ขัดขวาง
แล้วแสแสร้งแกล้งพูดกับพี่พลาง เมื่อความอย่างนี้จะโกรธโทษเอาใคร
ซึ่งคุณเขาเอามาด้วยก็ช่วยว่า จนลูกยาอนุยาตประสาทให้
เมื่อใจเขาเจ้าตัวไม่ยอมไป ก็จนใจอยู่ด้วยกันเท่านั้นเอง ฯ
* อุศเรนเหลือแค้นแน่นอุระ ว่าชิชะพูดเพราะช่างเหมาะเหมง
โดยจะว่าถ้าไม่ใช่คนกันเอง ก็จะเกรงกันทำไมมิใช่นาย
ซึ่งวอนว่าพระอภัยให้ช่วยขอ คิดว่าพ่อลูกกันเหมือนมั่นหมาย
เมื่อรักหญิงทิ้งสัตย์ตัดผู้ชาย ไม่เสียดายคำแล้วก็แล้วไป
แต่หากว่าถ้าฉันกับสินสมุทร สัประยุทธกันก็จิตต์จะคิดไฉน
จะช่วยฉันหรือว่าพระจะช่วยใคร ขอรู้ใจจงแถลงให้แจ้งการณ์ ฯ
* พระอภัยใจอ่อนถอนสอื้น อุส่าห์กลืนชลนาน่าสงสาร
แล้วห้ามปรามตามใจอาไลยลาญ คุณของท่านเลิศลบภพไตร
แต่สุดที่พี่จะคิดให้มิดมืด เหมือนใจจืดเจ้าก็คงจะสงไสย
เพราะลูกเต้าเขาไม่ชั่วไม่กลัวใคร จึงจนใจจำนิ่งทุกสิ่งอัน
แม้นรบสู้ผู้ใดก็ไม่ช่วย จะอยู่ด้วยอนุชาประสาฉัน
ถ้าลูกยาฆ่าน้องจะป้องกัน แม้นท่านฟันลูกยาไม่ว่าไร
เป็นความจริงสิ่งสัตย์บรรทัดเที่ยง ไม่หลีกเลี่ยงเลยพระองค์อย่างสงไสย
แต่จะห้ามตามประสายังอาไลย จะชิงไชยสินสมุทรจงหยุดยั้ง
เขาเรี่ยวแรงแขงขันทั้งสันทัด สาระพัดจะศึกษาวิชาขลัง
ทั้งดุร้ายใจเหมือนเสือเหลือกำลัง ห้ามไม่ฟังเหมือนทุกคนเป็นจนใจ ฯ
* อุศเรนเจนศึกไม่นึกพรั่น แกล้งสรวลสันต์เสียดแทงแถลงไข
พระเชษฐาว่าจริงทุกสิ่งไป คงจะได้เชยชมสมคเน
ฉวยรบพุ่งยุ่งยิ่งชิงไปได้ ก็อาไลยอยู่ด้วยนางจะห่างเห
สนิทแนบแยบคายชางถ่ายเท เขียนจรเข้ขึ้นไว้หลอกตะคอกคน
เราก็ชายหมายมาดว่าชาติเชื้อ ถึงปะเสือก็จะสู้ดูสักหน
ไม่รักวอนงอนง้อทรชน แล้วพาพลกลับมาเภตราพลัน
ถึงกองทัพยับยั้งนั่งเก้าอี้ สั่งให้ตีกลองสัญญาโกลาลั่น
ร้องเรียกเรือรบฝรั่งมาทั้งนั้น แล้วแบ่งปันเป็นพแนกแยกนาวา
กองละร้อยคอยรบสมทบทัพ เกณฑ์กำกับเกียกกายทั้งซ้ายขวา
ให้คอยล้อมพร้อมพรั่งดังสัญญา เห็นลมกล้าได้ทีตีประดัง
ให้พวกเรือเหนือลมนั้นสมทบ เข้ารุมรบลำใหญ่เหมือนใจหวัง
แม้นขึ้นได้ไฟจุดอย่าหยุดยั้ง แล้วกองหลังหนุนด้วยช่วยให้ทัน
แม้นพบชายนายทัพจงจับมัด มันขืนขัดจึงค่อยฆ่าให้อาสัญ
ถ้าลำไหนได้นางจะรางวัล ครองประจันตะประเทศเขตต์นคร ฯ
* ฝ่ายฝรั่งพรั่งพร้อมต่างน้อมนบ ลงเรือรบเรียบร้อยลอยสลอน
ทั้งโยธากล้าหาญคอยราญรอน ใส่เสื้อซ้อนเกราะกระสันกันศัสตรา
ทหารปืนยืนมองตามช่องกราบ ศรกำซาบแซกรายทั้งซ้ายขวา
พร้อมทหารขานโห่เป็นโกลา ธงสัญญาโบกบอกให้ออกเรือ
กองละร้อยคอยรบไม่หลบหลีก ซักเป็นปีกกาไปทั้งใต้เหนือ
บ้างถือชุดจุดไฟไว้เป็นเชื้อ เข้าล้อมเรือลำใหญ่ระไวระวัง ฯ
ตัวละคร
อุศเรน เป็นโอรสกษัตริย์เมืองลังกา คู่หมั้นนางสุวรรณมาลี ออกตามหานางโดยตั้งใจว่า ถ้าหานางไม่พบจะไม่ยอมกลับเมือง มีนิสัยรักศักดิ์ศรี
ศรีสุวรรณ โอรสท้าวสุทัศน์กับนางปทุมเกสร แห่งกรุงรัตนา มีความเชี่ยวชาญวิชากระบี่กระบอง มีนิสัยฉลาดหลักแหลมแก้ปัญหาเฉพาะหน้าได้ดี
อรุณรัศมี ธิดาศรีสุวรรณกับนางเกษรา สนิทสนมกับสินสมุทรมาก ใจน้อย มีทิฐิ
นางสุวรรณมาลี ธิดาท้าวสีลราชกับนางมณฑาแห่งเมืองผลึกเป็นคู่หมั้นของอุศเรน แต่รักอยู่กับพระอภัยมณีมีนิสัย ขี้หึง อ่อนหวาน ใจน้อย แสนงอน รักศักดิ์ศรี
สินสมุทร บุตรพระอภัยมณีกับนางผีเสื้อสมุทร มีกำลังมาก กล้าหาญ มุทะลุ เข้มแข็ง อารมณ์ร้อน ดื้นรั้น พูดจาโผงผาง
พระอภัยมณี โอรสท้าวสุทัศน์กับนางปทุมเกสร แห่งกรุงรัตนา มีความเชี่ยวชาญในการเป่าปี่ ที่ทำให้ผู้ได้ยินเคลิ้มหลับได้ นิสัยเจ้าชู้จึงมีภรรยาหลายคน กตัญญู สุภาพอ่อนโยน ชาญฉลาด พูดจาอ่อนหวาน อารมณ์อ่อนไหวง่าย
ข้อคิด/คำถาม
ความรัก อาจทำให้ขาดเหตุผลได้ในบางครั้ง
การใช้อารมณ์ตัดสินปัญหาโดยไม่คำนึงถึงเหตุผลจะนำมาเดือนร้อนมาสู่ตนเองและผู้อื่น
ผู้ใหญ่ย่อมมีความรอบคอบและมีเหตุผลมากกว่า
ความกตัญญูต่อผู้มีพระคุณ เป็นคุณธรรมที่ทุกคนควรมี
สำนวนโวหาร
อาบน้ำร้อนก่อนเข้า ข้าเข้าใจ หมายถึง อุศเรนพูดถึงสินสมุทร หมายถึงเกิดก่อนรู้เห็นสิ่งต่าง ๆ มามากกว่ามีประสบการณ์มากกว่า
คนนอกพระศาสนา หมายถึง สินสมุทรพูดกับอุศเรน หมายถึงนับถือศาสนาต่างกัน สินสมุทรนับถือพุทธแต่อุศเรนไม่ใช่ชาวพุทธ
เหมือนช้างงางอก หมายถึง พระอภัยมณีพูดกับอุศเรน หมายถึงพูดและรักษาคำพูดไม่คืนคำ เหมือนช้างเมื่องางอกแล้วไม่สามารถหดสั้นได้
เป็นหญิงเดียวชายสองต้องหมองมัว หมายถึง สุวรรณมาลีพูดกับสินสมุทร หมายถึง การที่ผู้หญิงมีชายคนรักในเวลาเดียวกันสองคนเป็นเรื่องน่าอับอาย
สนิทแนบแยบคายไม่ถ่ายเท เขียนจระเข้ขึ้นไว้หลอกตะคอกคน หมายถึง อุศเรนพูดกับสินสมุทร เหมือนสำนวนเขียนเสือให้วัวกลัว หมายถึงการขู่
คำศัพท์
สุร่าย แปลว่า เครื่องโปรยน้ำที่เป็นฝอยอย่างฝักบัว
เสน่า แปลว่า มีดใช้เป็นอาวุธสำหรังขว้าง
หัสเกน แปลว่า พลประจำปืน
สำเนา แปลว่า ความเดิม
เนาวรัตน์ แปลว่า แก้วเก้าประการคือเพชร ทับทิม มรกต บุษราคัม โกเมน นิล มุกดา เพทาย ไพฑูรย์
สำเหนียก แปลว่า ตะหนักหรือรู้ชัด
บงกช แปลว่า ดอกบัว
สนับเพลา แปลว่า กางเกงสวมข้างในยาวครึ่งหน้าแข้ง เมื่อสวมผ้านุ่งทับจะเห็นชายขอบทั้งสองข้างซึ่งมีลวดลาย
บทศรี แปลว่า เท้าอันประเสริฐ หมายถึงพระเจ้าแผ่นดิน
ปัจจามิตร แปลว่า ศรัตรู
ดอกไม้ไหว แปลว่า ดอกไม้ที่ประดิษฐ์ขึ้นและใช้ลวดเล็ก ๆ ทำเป็นก้านและโครงสั่นไหวเมื่อสะเทือน
ปั้นเหน่ง แปลว่า เข็มขัด
โฉมฉาย แปลว่า รูปงาม หมายถึง ผู้หญิง
จาบัลย์ แปลว่า สะอึกสะอื้น
เหม แปลว่า ทอง
คำไวพจน์
คำไวพจน์ คำที่มีรูปต่างกัน มีความหมายเหมือนกัน
พระราชา คำไวพจน์ กษัตริย์, ภูวเรศ , ภูวไนย , บดินทร์
พ่อ คำไวพจน์ บิตุรงค์ , บิดร , บิตุเรศ , พระบิดา , ชนก
รบ คำไวพจน์ สัประยุทธ์ , ยุทธ์ , รณรงค์ , ราญรอน , สงคราม
ผู้หญิง คำไวพจน์ มารศรี , สุดา , นุช ,ดวงสมร , เยาวมาลย์ , นฤมล
เมือง คำไวพจน์ นัครา , เนตร
เศร้า คำไวพจน์ โศก , วิโยค , กำสรด , อาดูร
คำราชาศัพท์
ตรัส แปลว่า พูด
น้ำพระเนตร แปลว่า น้ำตา
กันแสง แปลว่า ร้องไห้
พระกร แปลว่า ปลายแขน
เสด็จ แปลว่า ไป
พระมหามาลา แปลว่า หมวก
ประภาษ แปลว่า พูด
ฉลองพระบาท แปลว่า รองเท้า
ทรงพระสรวล แปลว่า หัวเราะ
กำปั่น แปลว่า เรือเดินทะเลขนาดใหญ่
เกียกกาย แปลว่า กองเสบียงในกองทัพ
กษีรา แปลว่า น้ำนม
