จะดีสักแค่ไหนเชียว ถ้าการไปเที่ยวครั้งนี้ เราจะได้เป็นผู้ทำกิจกรรมมากกว่าเป็นแค่ผู้ชม มือได้เปื้อนโคลน หน้าได้เปื้อนเหงื่อจากการนั่งเรือออกไปช่วยชาวบ้านทำหญ้าทะเลเทียม หรือไปปลูกป่า งมหอยด้วยตัวเอง มากกว่าไปเพื่อเห็นอย่างเดียวเหมือนที่เคยสัมผัสมา

สิ้นปีนี้เลยอยากจะชวนทุกคนออกไปท่องเที่ยวเพื่อเรียนรู้ นอกจากจะมีกิจกรรมพิเศษ ๆ ให้ลงมือทำเพิ่มประสบการณ์แล้ว ยังเป็นการเที่ยวที่ ‘บ้าน’ ที่สุด รบกวนธรรมชาติน้อยที่สุด แต่ความบ้าน ๆ นี่แหละ ที่ทำให้ใจนักท่องเที่ยวเต้นแรงมานักต่อนักแล้ว เอาล่ะ พร้อมไปเที่ยวเพื่อเรียนรู้กับ 4 ชุมชนที่เรานำมาฝากกันหรือยัง 

ชุมชนแหลมกลัด จังหวัดตราด

ชุมชนแหลมกลัดเป็นชุมชนประมงพื้นบ้าน ที่มีวิถีการทำประมงชายฝั่งที่สามารถจับสัตว์น้ำได้ตลอดทั้งปี ในอดีตชุมชนเคยมีปัญหาขาดแคลนทรัพยากรทางทะเล เนื่องจากชาวบ้านทำประมงแบบผิด ๆ จนกระทั่งเห็นถึงปัญหาและหันมาช่วยกันทำประมงเชิงอนุรักษ์ ดังนั้นการท่องเที่ยวเพื่อเรียนรู้ของชุมชนแหลมกลัดจึงเป็นการมาเรียนรู้วิถีชีวิตชาวประมง ผ่านการทำกิจกรรมเพื่อการอนุรักษ์ทรัพยากรทางทะเล 

ชาวแหลมกลัดภูมิใจต้อนรับให้เข้ามาศึกษาวิถีชีวิตประมงดั้งเดิม ที่ยังคงใช้สองมือและอุปกรณ์พื้นบ้านอันเรียบง่าย เราจะได้นั่งเรือออกหาปลา ตกปลา ลงมือลากอวนในท้องทะเลด้วยตัวเอง โดยจะมีชาวประมงท้องถิ่นตัวจริงมาสวมบทเป็นครูแห่งท้องทะเลสอนเรา

ด่านแรกของการไปเยือนชุมชนแหลมกลัดคือ การทำบ้านให้สัตว์น้ำ โดยต้องลงมือแกะเชือกโพลิเมอร์เส้นใหญ่ขนาด 2 เมตรออกจากเกลียวให้ได้เส้นเล็กเป็นฝอย ๆ เพื่อให้เหมือนหญ้าทะเลของจริง แล้วจะนำไปปล่อยบริเวณปากคลองละวะให้เป็นบ้านของสัตว์น้ำตัวน้อยหรือให้แม่ปูม้ามาสลัดไข่ 

สมัยก่อนชาวบ้านชุมชนแหลมกลัดนิยมจับหอยขาวด้วยเครื่องมือหนัก ทำให้จำนวนหอยขาวลดลงฮวบฮาบ ชาวบ้านจึงอยากอนุรักษ์เจ้าหอยขาว ด้วยการปรับเปลี่ยนจากการจับด้วยเครื่องมือหนักเป็นสองมือเราแทน คุณจะได้อุปกรณ์มาแค่สองอย่างคือ ไม้ยาว ๆ และตะกร้าอันเล็ก ทีนี้ก็แล้วแต่ว่าใครจะตาดีมองเห็นเจ้าหอยมากกว่ากันแล้ว  

ชาวแหลมกลัดจะจัดเตรียมกล้าไม้เอาไว้ให้คนละต้น (หรือจะปลูกมากกว่า 1 ต้นก็ได้นะ) เพื่อให้ได้ลองปลูกป่า เพิ่มความอุดมสมบูรณ์ให้ป่าโกงกาง คุณจะได้ทบขากางเกงขึ้นเพื่อเดินลุยโคลนธรรมชาติที่อาจจะเลอะขึ้นมาถึงครึ่งเข่า เพื่อไปปลูกต้นไม้ ป้องกันการพังทลายของดินชายฝั่ง 

รู้ไหม ?

ป่าโกงกางมีประโยชน์มากมาย ทั้งช่วยในการป้องกันรักษาชายฝั่งทะเลจากการกัดเซาะของกระแสน้ำ และยังมีความสำคัญกับสัตว์ทะเลจำพวก กุ้ง หอย ปู ปลา เพราะเป็นที่วางไข่และฟักตัวอ่อน 

น้ำพริกเกลือ น้ำจิ้มทะเลสูตรเด็ดของชุมชนแหลมกลัด ที่เข้ากันดีกับเนื้อปูม้าสด คุณจะได้เรียนรู้การกะสัดส่วนในการตำน้ำพริกแสนอร่อยที่มีให้ทานแค่ที่นี่เท่านั้น ใครอยากจดสูตรไปทำกินเองที่บ้าน ก็เตรียมปากกาสมุดไปได้เลย ชาวบ้านไม่มีหวง  

ชุมชนเมืองเก่า จังหวัดสุโขทัย 

การเดินทางมาท่องเที่ยวเรียนรู้ที่จังหวัดสุโขทัย นอกจากจะได้เห็นร่องรอยอันยิ่งใหญ่ในสมัยสุโขทัยผ่านโบราณสถานแล้ว เรายังจะได้เรียนรู้ความเป็นมาและวัฒนธรรมเก่าแก่ของคนท้องถิ่น ได้ลงมือทำในสิ่งที่คนสมัยสุโขทัยเคยทำมาก่อน อย่างการเขียนลวดลายสังคโลกแบบดั้งเดิม การผลิตเครื่องปั้นดินเผา และการทำพระเครื่องเมืองสุโขทัย

จุดเด่นของชุมชนเมืองเก่าคือ การเขียนลายสังคโลก ซึ่งเป็นลวดลายแบบดั้งเดิมในสมัยสุโขทัย เช่น รูปปลา กงจักร ดอกไม้ เป็นต้น เราจะได้เรียนรู้การเขียนลายสังคโลก ก่อนที่จะลงมือเขียนด้วยตัวเองก็จะมีให้เลือกว่าจะเขียนลงจาน ชาม หม้อ กระปุก หรือตุ๊กตา ใครไม่มีหัวศิลปะไม่ต้องกลัวเพราะจะมีชาวบ้านแนะนำอย่างเป็นมิตรอยู่ข้าง ๆ 

รู้ไหม ?
ลายปลาบนสังคโลกที่เราเห็นกันอยู่บ่อย ๆ คือ ‘ปลาก่า’ ไม่ใช่ปลาตะเพียนอย่างที่เข้าใจกัน เพราะมีการค้นพบชามสังคโลกที่มีอักษรลายสือไทเขียนบอกชื่อปลาไว่า ‘แม่ปลาก่า’ อยู่ใต้ตัวปลา 

 
หากใครไม่ถนัดเขียนลายสังคโลกก็สามารถเรียนรู้การปั้นหม้อแทนได้ โดยวิธีการอาจดูยาก แต่จะมีเจ้าหน้าที่คอยสอนวิธีการปั้น แถมบอกเทคนิคการขึ้นรูป ซึ่งที่นี่จะใช้วิธีการปั้นแบบโบราณซึ่งก็คือการปั้นกับแท่นหมุน นอกจากการปั้นหม้อแล้ว ถ้าเราอยากจะปั้นถ้วย แก้ว จาน ชามก็สามารถทำได้

ไม่มีที่ไหนจะให้ลองทำก๋วยเตี๋ยวสูตรโบราณได้เหมือนที่นี่ เพราะความจริงแล้ว ปัจจุบันสูตรก๋วยเตี๋ยวสุโขทัยได้ถูกบิดสูตรออกไปจนผิดเพี้ยน หากมาที่ชุมชนเมืองเก่า คุณจะได้เรียนรู้และลงมือทำก๋วยเตี๋ยวสุโขทัยด้วยเตาถ่านสูตรดั้งเดิมของชาวเมืองเก่าด้วยสองมือ

รู้ไหม ?
ก๋วยเตี๋ยวสุโขทัยของแท้ จะปรุงด้วยน้ำมะนาว ถั่วลิสงป่น ถั่วฝักยาว และใส่หมูแดงกับหนังหมู ซึ่งจะมีหน้าตาคล้ายคลึงก๋วยเตี๋ยวกำแพงเพชร

ก่อนที่จะเริ่มต้นพิมพ์พระเครื่อง เราจะได้เรียนรู้รูปแบบและลักษณะทางศิลปะของพระพิมพ์แบบต่าง ๆ แล้วถึงจะได้ไปเตรียมดิน พิมพ์พระ และเผา การทำกิจกรรมนี้นอกจากจะได้เรียนรู้วัฒนธรรมของชุมชนแล้วยังถือเป็นการได้มีส่วนร่วมในการสืบต่อพระพุทธศาสนาตามคติโบราณของไทยที่นิยมทำพระพิมพ์ดินเผา

ชุมชนคีรีวง จังหวัดนครศรีธรรมราช

นอกจากจะเป็นชุมชนที่อากาศดีที่สุดในประเทศไทยแล้ว ชุมชนคีรีวงยังขึ้นชื่อเรื่องการนำสิ่งของจากธรรมชาติมาแปรรูปให้มีมูลค่า ดังนั้นการท่องเที่ยวเพื่อเรียนรู้ที่ชุมชนคีรีวงจึงมีกิจกรรมที่เชื่อมโยงกับการแปรรูปวัสดุธรรมชาติในชุมชน ดีไม่ดีอาจได้ไอเดียในการทำธุรกิจกลับบ้านด้วยนะ

เราจะได้เรียนรู้สีสันจากวัสดุธรรมชาติ เช่น สีเหลืองจากใบขนุน สีม่วงจากฝักสะตอ และอีก 10 กว่าสีที่ได้มาจากธรรมชาติ เพื่อนำไปใช้ย้อมสีผ้าโดยเฉพาะ โดยกลุ่มผ้ามัดย้อมสีธรรมชาติประจำชุมชนคีรีวงจะเป็นคนแนะนำ ซึ่งสามารถนำความรู้นี้ไปต่อยอดทำธุรกิจได้อีกด้วย 

ลูกสวาดคือเมล็ดของต้นสวาด ด้วยความที่มีผลเกลี้ยงสวย ชาวบ้านจึงนำมาเพิ่มมูลค่าด้วยการทำเป็นเครื่องประดับที่มีเพียงชิ้นเดียวบนโลก คุณจะได้ทำเครื่องประดับด้วยตัวเอง ด้วยการร้อยลูกสวาดเข้ากับด้ายหรือลูกปัดหลากสี 

รู้ไหม ?
ชาวบ้านที่นี่มีความเชื่อว่า ใส่เครื่องประดับที่ทำจากลูกสวาดแล้วจะทำให้คนนิยมชมชอบ เพราะคำว่า ‘สวาด’ พ้องเสียงกับคำว่า ‘สวาท’ นั่นเอง 

ใครที่ชอบงานสร้างสรรค์ การลงมือเขียนลายบนผ้าบาติกคงจะทำให้ใจเต้นไม่น้อย เพราะลายผ้าบาติกของชุมชนคีรีวงเป็นเอกลักษณ์ตรงที่ใช้สีธรรมชาติ ซึ่งสีธรรมชาติก็ไม่ได้ซื้อมาจากที่ไหน แต่มาจากวัสดุที่หาได้ตามธรรมชาติ เช่น ขมิ้น มังคุด เป็นต้น ก่อนจะผ่านกระบวนการเพื่อทำให้เป็นสีนั่นเอง 

การทำสบู่เปลือกมังคุดจะนำทีมโดยกลุ่มสมุนไพรคีรีวง ซึ่งทุกคนพร้อมจะถ่ายทอดประสบการณ์การทำสบู่เต็มที่ ตั้งแต่ให้คำปรึกษาเรื่องสูตรไปจนถึงการตลาด การคิดแพคเกจจิ้ง หากใครมีแผนอยากสร้างแบรนด์สบู่ของตัวเอง บอกเลยว่ามาเรียนรู้ที่กลุ่มสมุนไพรคีรีวงได้เลย 

หากใครชอบเดินป่าศึกษาธรรมชาติ ที่คีรีวงก็มีเจ้าหน้าที่คอยให้คำแนะนำเรื่องพืชพันธุ์อย่างละเอียด โดยสถานที่ที่ใช้ศึกษาก็คือ ยอดเขาหลวง ซึ่งมีความสูง 1,835 เมตร ภายในป่ามีกล้วยไม้พันธุ์หายากกว่า 300 ชนิด และสัตว์ป่าหลากหลายชนิดให้ศึกษาอีกด้วย  

ชุมชนสันลมจอย เชียงใหม่ 

นอกจากเชียงใหม่จะเป็นแหล่งท่องเที่ยวสำหรับคนที่อยากจะไปใช้ชีวิตช้า ๆ แสน Slow Life แล้ว เชียงใหม่ยังมีแหล่งท่องเที่ยวเพื่อเรียนรู้อย่างชุมชนสันลมจอย ที่มีการอยู่ร่วมกันของคนท้องถิ่นดั้งเดิม ชนเผ่าลีซซูและอาข่า โดยอยู่ร่วมกันมากว่า 30 ปี และยังคงประเพณีเก่าแก่เกี่ยวกับธรรมชาติเอาไว้ให้ศึกษา แถมยังมีอาหารขึ้นชื่อให้ได้ลองทำ ลองชิมอีกด้วย 

 
ผีขุนน้ำเป็นพิธีกรรมของชุมชนสันลมจอย ผู้เข้าร่วมจะต้องเดินขึ้นเขาไปยังต้นน้ำลำธารเพื่อนำของไปเซ่นไหว้ผีเจ้าที่ที่ทำหน้าที่รักษาต้นน้ำ ก่อนจะช่วยกันขุดลอกฝาย แม้ว่าจะดูเป็นพิธีกรรมความเชื่อ แต่เชื่อว่าคนที่ได้ร่วมพิธีจะได้เรียนรู้วิธีการอยู่กับธรรมชาติ เคารพธรรมชาติมากขึ้น  

รู้ไหม ?
การทำพิธีจะตรงกับช่วงเดือนมิถุนายนของทุกปี เราสามารถเข้าร่วมพิธีกรรมนี้ได้ ซึ่งจะได้เรียนรู้ทั้งวัฒนธรรมประเพณีของชนเผ่า และได้ศึกษาเส้นทางเดินป่าตามธรรมชาติด้วย

ที่ชุมชนสันลมจอยขึ้นชื่อเรื่องการทำเกษตรปลอดสารพิษมาก เนื่องจากคนในชุมชนมีความรู้เรื่องการทำเกษตรอินทรีย์เป็นอย่างดี เราสามารถมาเรียนรู้เทคนิคปลูกผักปลอดสารตั้งแต่เพาะกล้าไปจนถึงสูตรปุ๋ยที่เหมาะกับพืชแต่ละชนิดเพื่อนำไปต่อยอดทำที่บ้านสักแปลง

ที่ชุมชนสันลมจอยจะมีเมนูที่หากินยาก หรือหากมีที่อื่นรสชาติก็ไม่ออริจินอลเท่า เช่น ยำไก่เมืองหรือยำจิ๊นไก่ที่จะนำไก่ต้มมายำใส่พริกใส่ลาบพร้อมสมุนไพร หรือแกงผักหวานป่าใส่ไข่มดส้ม ห้ามพลาดเด็ดขาด  

เส้นทางเดินป่าจะใช้เวลา 1.5-2 ชั่วโมง แต่ทีเด็ดของที่นี่คือไกด์ตัวน้อยที่จะพาคุณเดินป่า คุณจะได้เรียนรู้สารพัดประโยชน์ของพันธุ์ไม้ ไม้อะไรที่นำไปทำอาหารได้ และไม้ประเภทไหนที่ใช้ก่อสร้างหรือทำงานฝีมือ ทำให้เวลา 2 ชั่วโมงกับการเดินป่าที่สันลมจอยเป็นประสบการณ์ที่ไม่ธรรมดา

แหล่งข้อมูล
- องค์การบริหารการพัฒนาพื้นที่พิเศษเพื่อการท่องเที่ยวอย่างยั่งยืน (องค์การมหาชน). (2559). เที่ยวชุมชนไปกับคน อพท. กรุงเทพฯ
- องค์การบริหารการพัฒนาพื้นที่พิเศษเพื่อการท่องเที่ยวอย่างยั่งยืน (องค์การมหาชน). (2559) การท่องเที่ยวโดยชุมชน. กรุงเทพฯ
- กระบี่..อีกครั้ง(และ..อีกครั้ง) : เรียนรู้วิถีชุมชน เที่ยวกระบี่ในอีกมุมมอง. สืบค้นเมื่อวันที่ 30 ตุลาคม 2560 จาก http://www.painaidii.com/
- บ้านขุนน้ำคีรีวง: ชุมชนพึ่งตนเอง โดยประคอง สุคนธจิตต์. สืบค้นเมื่อวันที่ 30 ตุลาคม 2560 จาก http://romphruekj.krirk.ac.th/
- อุทยานแห่งชาติเขาหลวง อ.เมือง จ.ธรรมราช. สืบค้นเมื่อวันที่ 31 ตุลาคม 2560 จาก http://www.xn--72c5aba9c2a3b8a2m8ae.com/
- ป่าน้อยในเมืองใหญ่ที่บ้านสันลมจอย สืบค้นเมื่อวันที่. 31 ตุลาคม 2560 จาก http://www.chiangmaiworldheritage.net/
- เที่ยวแหลมสัก ชุมชนสามวัฒนธรรมของ จ.กระบี่ อีกหนึ่งสถานที่ที่น่าติดตาม. สืบค้นเมื่อวันที่ 1 พฤศจิกายน 2560 จาก  http://www.praew.com/

เรื่อง : วัลญา นิ่มนวลศรี
ภาพประกอบ : พลอยขวัญ สุทธารมณ์