ชาวเขาในประเทศไทยปัจจุบันนี้มีอยู่ประมาณ ๕๐๐,๐๐๐ คน ส่วนใหญ่อาศัยอยู่ตามรอยตะเข็บชายแดนไทยพม่าจากภาคเหนือลงไปจนถึงกาญจนบุรีและเพชรบุรีส่วนหนึ่งอาศัยอยู่ตามชายแดนติดกับประเทศลาว นอกนั้นกระจัดกระจายอยู่ในจังหวัดต่าง ๆ เช่น เพชรบูรณ์ อุทัยธานี กำแพงเพชร เป็นต้น ชาวเขาเหล่านี้มีอยู่หลายเผ่า เช่น ลัวะ กะเหรี่ยง ม้ง (แม้ว) เมี่ยน (เย้า) ลีซู (ลีซอ) ลาฮู (มูเซอ) อะข่า (อีก้อ) และถิ่น เป็นต้น จำนวนหนึ่งอาศัยอยู่ในประเทศไทยเป็นเวลาหลายร้อยปีแล้วอีกจำนวนหนึ่งเคลื่อนย้ายไปมาระหว่างประเทศไทยกับประเทศเพื่อนบ้าน
ความเชื่อและพิธีกรรมสำคัญของชนเผ่าเหล่านี้มีลักษณะคล้ายกันที่ว่าเกี่ยวข้องกับชีวิต การเกิด การตาย และการเจ็บไข้ได้ป่วย ความเชื่อและพิธีกรรมแสดงออกถึงความสัมพันธ์ที่คนมีต่อผี ต่อสิ่งศักดิ์สิทธิ์เหนือธรรมชาติที่อยู่รอบตัวเขาแต่ละเผ่าจะมีรายละเอียดที่แตกต่างกันไป ความเชื่อและพิธีกรรมที่เกี่ยวกับการเกิดของชาวเขาแสดงให้เห็นถึงความยากลำบากในการที่แม่ตั้งครรภ์ และให้กำเนิดบุตรจึงมีกฎเกณฑ์มากมายในการปฏิบัติตนของแม่ ข้อห้ามในชีวิตประจำวัน การกินอยู่ ทั้งนี้เพื่อให้คลอดลูกง่ายและให้ลูกมีสุขภาพดีมีการเซ่นไหว้ผีและสิ่งศักดิ์สิทธิ์
ชาวเขาเชื่อว่าการเจ็บป่วยมีสาเหตุมาจากผีจึงมีหมอที่บอกถึงอาการและวิธีการรักษา มีการเซ่นไหว้ผีและรักษาด้วยวิธีการทางไสยศาสตร์โดยหมอผีเป็นผู้ทำพิธีบางกรณีก็ใช้ยาสมุนไพรและส่วนหนึ่งรักษาด้วยการแพทย์สมัยใหม่ เมื่อมีสมาชิกตายชาวเขาเชื่อว่าเขาไปสู่โลกอีกโลกหนึ่งของคนตายเขาจะมีชีวิตและกิจกรรมต่าง ๆ เหมือนกับโลกมนุษย์ ชาวเขาแต่ละเผ่ามีพิธีกรรมเกี่ยวกับคนตาย ตั้งแต่การอาบน้ำศพ การสวดศพ การจัดพิธีฝังหรือเผาศพ
ความเชื่อและพิธีกรรมต่าง ๆ ในชีวิตของชาวเขามีรายละเอียดมากมายซึ่งล้วนแต่แสดงให้เห็นถึงการสั่งสมประเพณีดังกล่าวมาช้านานและถ่ายทอดมาสู่ลูกหลาน ความเชื่อนี้ไม่ได้แยกออกไปจากการดำเนินชีวิตของพวกเขาซึ่งสัมพันธ์กับสิ่งศักดิ์สิทธิ์ ผี วิญญาณ และสิ่งที่ไม่เห็นหรือสัมผัสได้อยู่ตลอดเวลา การรักษากฎเกณฑ์ที่บรรพบุรุษถ่ายทอดมาจึงต้องทำอย่างเคร่งครัดหากมีการละเมิดก็จะเกิดเหตุไม่ดีต่าง ๆ จะต้องขอขมาต่อผีและสิ่งศักดิ์สิทธิ์และแก้ไขความผิดที่ได้กระทำไป การรักษากฎเกณฑ์อย่างเคร่งครัดเป็นเหตุผลสำคัญที่ทำให้ชาวเขาอยู่รอดได้ในสภาพชีวิตที่ยากลำบากที่ต้องเผชิญกับปัญหาต่าง ๆ
ปัจจุบันนี้วิถีชีวิตของชาวเขาส่วนใหญ่กำลังเปลี่ยนไปเนื่องจากการเปลี่ยนแปลงสังคม การคมนาคม การติดต่อระหว่างชาวเขากับคนอื่น ๆ การไปมาหาสู่กับชุมชนอื่นและกับเมือง ถนนหนทางกำลังรุกไล่เข้าไปถึงชุมชนที่พวกเขาอยู่พร้อมกับสิ่งอำนวยความสะดวกต่าง ๆ ก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงในวิถีการดำเนินชีวิต การบริโภคและความสัมพันธ์ภายในสังคมและกับธรรมชาติป่าเขาเองก็เปลี่ยนไป แทบจะไม่มีป่าเหลือให้พวกเขาเคลื่อนย้ายทำมาหากินเหมือนที่เคยทำอีกต่อไปส่วนใหญ่จึงต้องปักหลักปักฐานที่เดิมและเริ่มการผลิตทั้งแบบใหม่ การปลูกผัก ผลไม้ หรือการทำเกษตรยั่งยืน เพื่อการฟื้นธรรมชาติและเพื่อการยังชีพส่วนหนึ่งอพยพลงไปอยู่ในเมือง ลูกหลานชาวเขาส่วนหนึ่งเริ่มเรียนรู้ภาษาไทยอ่านออกเขียนได้ หลายคนเข้าไปเรียนต่อในเมืองและจบมหาวิทยาลัย ส่วนหนึ่งเปลี่ยนไปนับถือศาสนาคริสต์หรือพุทธศาสนาส่วนหนึ่งก็ยังรักษาความเชื่อประเพณีดั้งเดิมไว้ การเปลี่ยนแปลงสังคมมีผลอย่างสำคัญต่อความเชื่อดั้งเดิมของชาวเขาเพราะการเปลี่ยนแปลงดำเนินไปอย่างรวดเร็วจนดูเหมือนว่าพวกเขาไม่สามารถจะตามการเปลี่ยนแปลงนี้ได้ทัน เมื่อหมดคนเฒ่าคนแก่รุ่นนี้ไปแล้วคนรุ่นใหม่ก็คงต้องปรับตัวให้เข้ากับสังคมสมัยใหม่มากยิ่งขึ้นความเชื่อและประเพณีต่าง ๆ คงเปลี่ยนไปอย่างมาก