ลักษณะของตู้พระธรรม

      ลักษณะของตู้พระธรรมที่เห็นกันอยู่ในปัจจุบันน่าจะมีวิวัฒนาการมาจากรูปแบบของหีบหรือตู้ที่เคยใช้อยู่ในสมัยแรก ๆ โดยอาจได้รับอิทธิพลมาจากจีนดังกล่าวมาแล้วต่อมาจึงค่อย ๆ กลายรูปไป จนมีลักษณะเป็นแบบใหม่ต่างไปจากเดิม มีรูปลักษณะเป็นเอกลักษณ์ของไทยโดยเฉพาะคือเป็นตู้ทรงสี่เหลี่ยมลูกบาศก์ ด้านล่างกว้าง ด้านบนสอบเข้า ด้านหน้าและด้านหลังกว้างกว่าด้านข้าง ทั้งขวาและซ้ายและเนื่องจากช่างไทยมีอิสระในการสร้างสรรค์งานศิลปะของตนเองมาแต่โบราณกาล ฉะนั้นตู้พระธรรมจึงมีขนาดและการประดับตกแต่งที่แตกต่างกันออกไปขนาดของตู้เท่าที่พบในปัจจุบันมีขนาดความสูงระหว่าง ๑๐๐ - ๒๘๘ เซนติเมตร ด้านหน้าและด้านหลัง กว้างระหว่าง ๘๐ - ๒๐๐ เซนติเมตร และด้านข้างขวาและซ้ายกว้างระหว่าง ๕๗ - ๑๘๐ เซนติเมตร
      ลักษณะทั่วไปของตัวตู้ประกอบด้วยเสาของตู้ ๔ เสา ตั้งอยู่บนเสาขาตู้ ๔ ขา บนหลังตู้บางตู้มีเสาขอบตู้สูงขึ้นไปทั้ง ๔ มุม หัวเสาที่สูงขึ้นไปนั้นบางตู้ทำเป็นหัวเม็ดหรือหัวเม็ดทรงมัณฑ์ ขอบตู้ด้านบนและด้านล่างประกอบด้วยขอบซึ่งตกแต่งลวดลายอยู่เหนือส่วนที่กลึงหรือจำหลักเป็นทรงบัวหงายจะมีบัวคว่ำอยู่บ้างเป็นส่วนน้อย ด้านหน้าทำเป็นประตูตู้ มี ๒ บาน เปิดปิดด้วยบานพับและเดือยก็มีอยู่บ้าง ภายในตู้มีชั้นไม้ประมาณ ๒ - ๓ ชั้น ซึ่งไม่ตกแต่งลวดลายแต่ลงรักแดงทึบเป็นส่วนใหญ่ ด้านหลังตู้ไม่นิยมตกแต่งลวดลายส่วนมากจะลงรักทึบมีทั้งรักแดงและรักดำมีที่ลงรักปิดทองทึบและตกแต่งลวดลายบ้างแต่ก็มีเพียงส่วนน้อย เชิงตู้อยู่ใต้ขอบตู้ด้านล่างมักตกแต่งด้วยหูช้างและปากสิงห์บางทีมีลิ้นชักตู้ด้วย

ส่วนประกอบของตู้ตั้งแต่ขอบล่างลงไปนิยมทำเป็นรูปลักษณะแตกต่างกันหลายอย่างและมีชื่อเรียกเฉพาะ ดังต่อไปนี้

๑. ตู้ขาหมู 

      ได้แก่ ตู้ที่ใต้ขอบตู้ด้านล่างลงไปมีขาตู้เป็นขาตรงทรงสี่เหลี่ยมทั้ง ๔ ขา และบางตู้อาจมีเชิงตู้เป็นรูปปากสิงห์หรือหูช้างด้วยก็ได้

๒. ตู้ขาหมูมีลิ้นชัก 

      ได้แก่ ตู้ที่มีขาสี่เหลี่ยมเหมือนตู้ขาหมูดังที่ได้กล่าวแล้วในข้อ ๑. แต่เพิ่มส่วนที่เป็นกรอบลิ้นชักและตัวลิ้นชักเข้าไปใต้ขอบล่างก่อนถึงขาตู้

๓. ตู้เท้าสิงห์ 

      ได้แก่ ตู้ที่มีการจำหลักส่วนล่างของขาตู้ให้เป็นรูปเท้าสิงห์มีนิ้วและเล็บสิงห์งดงาม บางตู้ช่างได้ประดิษฐ์พิเศษขึ้นไปทำเป็นรูปเท้าสิงห์เหยียบอยู่บนลูกแก้ว

๔. ตู้เท้าสิงห์มีลิ้นชัก 

      ได้แก่ ตู้ที่มีขาตู้เป็นรูปเท้าสิงห์เหมือนในข้อ ๓ แต่เพิ่มส่วนที่เป็นกรอบลิ้นชักและตัวลิ้นชักเข้าไปใต้ขอบล่างก่อนถึงขาตู้

๕. ตู้ฐานสิงห์ 

      ได้แก่ ตู้ที่ไม่มีขาแต่ตัวตู้ตั้งอยู่บนแท่นฐานเป็นชั้นซ้อนจำหลักลายรูปขาสิงห์และปากสิงห์

๖. ตู้เท้าคู้ 

      ได้แก่ ตู้ที่มีส่วนของขาตู้ตอนบนต่อจากขอบล่างลงไปทำเป็นรูปสี่เหลี่ยมและลบเหลี่ยมนอกตรงมุมขาตู้ให้มนเล็กน้อย ส่วนตอนล่างของขาตู้โค้งคู้เข้าไปใต้พื้นตู้